Marathi Paper -III-munotes

Page 1

1
1De

Deeiejer Yee
IeìkeÀ j®evee :

1 De.1 GefÎ<ìs
1 De.2 ÒeemleeefJekeÀ
1 De.3 Deeiejer yeesueerleerue J³eglHeleer
1 De.4 Deeiejer yeesueer®ee efJekeÀeme
1 De.5 meceejesHe

1 De.1 GefÎ<ìîes

 DeeHeu³ee yeesueerle Je ceele=Yeel³eecegUs yeesueeruee ³eesi³e lees mevceeve efceUeJee cnCetve.
 yeesueer®³ee Deveg yeesueer ®e e þsJee peHeCes l³ee®es mebJeOe&ve keÀjCes.
 yeesueerleerue ueeskeÀieerles, ueeskeÀkeÀLee, ueeskeÀmeeefnl³e mecepetve Ieslee ³eeJes ³ee®eener DeY³eeme.

1 De.2 ÒeemleeefJekeÀ

cejeþer®³ee yeesueer®ee DeY³eeme ³eeceO³es `Deeiejer yeesueer' ³ee efÜleer³e JeueeJeC³eele Deeuesu³ee DeY³eeme¬eÀceele ÒeecegK³eeves Deeiejer yeesueer, efle®eer J³eglHeleer DeeefCe efJekeÀeme, Deeiejer
yeesueer®eer JewefMe<ìîes, G®®eejÒeef¬eÀ³ee, cnCeer, JeekeÌÒe®eej, Meyomecetn F. lemes®e Deeiejer ueeskeÀm ebmke=Àleer,
Deeiejer yeesueer®es ÒeYeeJe#es$e, Deeiejer meeefnl³ee®ee Fefleneme Fl³eeoeR®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Deens.

YeensletHetJe&keÀ e fvecee&Ce kesÀuesueer Òeef¬eÀ³ee Deens. OJeveer³egkeÌle mebkesÀle ns l³ee®es meeOeve Deens. G®®eej Je ÞeJeCe
ns ceeO³ece Deens. meceepeeleerue J³ekeÌleer®es J³eJenej Yeemeceepee®eer YeeJ³eJeneje®es meeOeve Deens. yeesueer ceewefKekeÀ HejbHejsves Deeuesues Demeu³eecegUs efle®³eeDebieer SkeÀ efpeJebleHeCee munotes.in

Page 2

2
Demelees. efle®eer mJeeYeeefJekeÀlee ns®e efle®es JewefM e<ìîe Demeles. l³eecegUs DeMee yeesueer®eer J³eglHeleer keÀMeer
Peeueer Je efle®ee efJekeÀeme keÀmee Peeuee ns HeenCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

1 De.3 Deeiejer yeesueer®eer J³eglHeleer

Deeiejer yeesueer cegK³ele: menîeeêerHeemetve Dejyeer mecegêeHe³e¥le®ee HeefM®eceskeÀ[erue ÒeosMe cnCepes
HetJeea®ee DeHejevve nes³e. keÀeskeÀCe ns l³ee®es Òeeke=Àle veeJe. þeCes, cegbyeF&, kegÀueeyee, jlveeefiejer ns efpeuns Je
ieesJee ns ÒeosMe keÀeskeÀCeeceO³es ³esle Demele. Deepe þeCes, cegbyeF&, veJeer cegbyeF&, je³eie[, jlveeefiejer Je
efmebOegogie& ns efpeuns keÀeskeÀCe®ee Yeeie ceeveuee peelees.

Deeiejer yeesueer ner Òeeke=Àle mecetneleerue yeesueer Deens. lemes®e ³eeoJekeÀeueerve YeepeJeU®eer Deens. Deeiejer meceepe efMeueenej keÀeUeHeemetve keÀeske ÀCeele mLeeef³ekeÀ Peeuee Je efleLeueer®e
mJeleb$e DeMeer YeeDeeiejer ceeCemee®ee cegK³e J³eJemee³e Mesleer Je Flej J³eJemee³e jsleer keÀe{Ces, ceemesceejer , ceerþ efHekeÀefJeCes ne
neslee. l³eevegmeej J³eJemee³eeveg©He YeemJe³ebYet vemeeJeer. lejermeg×e efle®³eeleerue yejer®eMeer MeyomebHeoe efle®eer mJele:®eer Deens. yeesueC³eem e megueYe
Je SskeÀC³eeme keÀCe&ceOegj DeMeer ner yeesueer Deens. peer Deeiejele Jee{ueer, ©peueer Je yenjueer. ³ee yeesueer®³ee
efvecee&CekeÀlex ns Deeiejeleues keÀ<ìkeÀjer Deensle.

Hejbleg keÀener DeY³eemekeÀeb®³ee celes Deeiejer yeesueerJej Òee®eerve cejeþer®es mebmkeÀej Deensle. pees
Deeiejer meceepe DeeOeerHeemetve ³esLes efmLej neslee l³eeb®³eeJej l³eeb®ee ÒeYeeJe He[uee. cenevegYeeJeHebLeer
Jee*dce³ee ceOeerue cenobyesves iee³e uesues LeJeUs Deepener Deeiejer meceepeeleerue ueiveieerleebMeer meec³e meeOeCeejs
Deens. ueiveeceO³es `OeJeUs' ieeC³ee®eer HejbHeje Deepener Deeiejer meceepe peesHeemelees Deens. yeesueerYeeÒeeosefMekeÀlesvegmeej, peeefleYesoevegmeej, mLeeveYesoevegmeej, mebmke=Àleervegmeej, J³eJemee³eevegmeej DeefmlelJeele
³esleele. J³ekeÌleer p³ee YeewieesefuekeÀ ÒeosMeele jenleele Je p³ee meceepeele owvebefove J³eJenej keÀjleele l³ee
meceepee®ee J³eJenejeleerue yeesueeruee l³ee meceepee®eer yeesueerYee
yeesueer ³ee ceewefKekeÀ HejbHejsves ®eeuele Deeuesu³ee De meleele. l³eeb®es efueefKele HegjeJes meeHe[le
veenerle. l³eecegUs DecegkeÀ SkeÀ yeesueer keÀesCel³ee keÀeUele efvecee&Ce Peeueer ns meebieCes keÀþerCe nesTve yemeles.
yeesueer SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceerle nesle Demeleevee efle®³ eeleerue keÀener Meyo ueesHe
HeeJeleele lej keÀener Meyoeb®eer veJ³eeves Yej efle®³eele He[le Demeles.

DeefJeveeMe Heeìerue ³eeb®³ee celes Deeiejer meceepe veeiejer JemleerHeemetve otj Kee[îeeb®³ee efkeÀveejer
Jemeuee. efMe#eCeeHeemetve DeLeJee yeenîe m ebmkeÀejeHeemetve otj jeefnuee. ogie&ce Kes[îeele jeefnu³eeves
meebmke=ÀeflekeÀ ÒeotDeHeYe´bMeer³e ceneje<ì^er yeesueer cnCepes Òeeke=Àle yeesueer DeeHeueer ye esueer cnCetve peleve kesÀueer. Heg{s
³eeoJekeÀeUerve cejeþer®esner mebmkeÀej efle®³eeJej Peeues. l³eecegUs cejeþer YeeÒeeke=ÀleªHe cnCetve Deeiejer yeesueerle DeveskeÀ meec³e DeeHeu³eeuee Dee{Utve ³esleele.
munotes.in

Page 3

3
pej Yeejleer³e YeeHeg{erueÒeceeCes meebieleele.

³ee keÀeskeÀCe®eer HetJeea®eer ceeveJeer Jemeenle YeewieesefuekeÀ¢<ìîee Heeefnueer lej o³ee&Jej, o³ee&Jeoea
cnCepes keÀesUer, l³ee veblej HetJexkeÀ[s iesu³eeJej Deeiejeleuee Deeiejer, ceeUeJej®ee ceeUer, DeeefCe Jeveeleuee
cnCepes DeeefoJeemeer ³ee ojc³eeve nesleer. ns meJe& ceeveJeer mecetn DeveeLe& cnCepes êefJe[ mebmke=ÀleerceOeerue
Deensle. ³eeleerue o³ee&Jej®ee keÀesUer DeeefCe c eeUeJej®ee ceeUer ³ee oesvneR®³ee ceOeerue Deeiej (veejUer,
HeesHeÀUer, YeepeerHeeuee, Yeele, ceerþ Jeiewjs efHekeÀefJeC³ee®es efþkeÀeCe) efHekeÀefJeCeeje lees Deeiejer meceepe nes³e.
l³ee meceepee®eer yeesueer leer Deeiejer yeesueer.

Deeiejer meceepe ne cetuele: kegÀCeyeer cnCepes MesleerÒeOeeve Deens. l³ee®³ee keÀ<ìeJej Je l³eeuee
ceole ke˩ve yeueglesoej Je Flej meceepe peiele nesles. ns meejs meceepe Deeiejeleerue meceepe. ns meceepe
Deeiejer ueeskeÀebyejesyej®e l³eeb®eer Deeiejer yeesueer yeesuele nesles Je yeesueleele cnCetve l³ee yeesueerme Deeiejer
yeesueer Demes peeefleJee®ekeÀ ve cnCeleele Deeiejer yeesueer efkebÀJee Deeiejeleerue yeesueer Demes cnCeCes meb³egeqkeÌlekeÀ
þjsue. cejeþer YeeDeefmlelJeele Deeueer. ³eeoJekeÀeueerve cejeþer ner Òeeke=Àle nesleer. YeeieJele mebÒeoe³e Je cenevegYeeJe mebÒeoe³e
³eeleerue ûebLeefveefce&leer ner ³eeoJe keÀeUele®e Peeueer. leer meeOeejCe yeejeJ³ee lesjeJ³ee MelekeÀele Peeu eer.
Deeiej yeesueer ner Òeeke=Àle yeesueerleerue®e SkeÀ yeesueer Deens. efle®³eele ³eeoJekeÀeueerve yeesueerleerue, %eevesMJejer,
efJeJeskeÀefmebOe ueeruee®eefj$e Jeiewjs ûebLeeleerue Meyoebyejesyej®e mebmke=ÀleceOeerue Meyoeb®eer DeveskeÀ DeHeYe´bMe ªHes
efometve ³esleele. Deeiejyeesueer efveefM®ele keÀesCel³ee keÀeUele yeesueueer peele nesleer ns meebielee ³esle veener. cee$e
ner yeesueer Òeeke=ÀlekeÀeueerve Deens SJe{s®e veeWoJelee ³esF&ue.

1 De.4 Deeiejer yeesueer®ee efJekeÀeme

YeecenÊJee®es meeOeve nes³e. leer YeeKeeC³eeefHeC³ee®³ee meJe³eerHeemetve les DeeO³eeefl cekeÀ %eevemeeOevesHe³e¥le meJe& iees<ìer YeemeeO³e nesleele. l³ee l³ee meceepecevee®es, peerJevee®es JeemleJe mJeªHe peeCetve I³ee³e®es Demesue lej l³eeb®³ee
yeesueeR®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

keÀesCeleerner YeeDeeJeM³ekeÀ Demeles. Deeiejer meceepe yejer®e JemJeªHeele Deeiejer yeesueer peleve keÀjlee Deeueer veener. Hejb leg 1960 veblej MebkeÀj meKeejece Je Hejsve
peebYeUs ³eeb®³ee meeefnl³eeletve Deeiejer yeesueer®eer DeesUKe ceneje<ì^euee Peeueer. DeeOeer Yeeefle®es J³eekeÀjCe þjles. l³eevegmeej Deeiejer yeesueer®esner mJeleb$e Demes J³eekeÀjCe Deens. Deeiejer yeesueer ner
MeyomebHevve DeMeer yeesueer Deens. Deeiejer meceepe pesJne efMe#eCe IesT ueeieuee lesJne l³eeb®³ee yeesueerle
DeveskeÀ ÒeceeCe cejeþer Yeeiesues.
munotes.in

Page 4

4
Deeiejer yeesueer ner Flejeb®³ee Yeeyeesuele Demeleevee Flejebvee l³ee®ee ®eìkeÀve Gueie[e nesle veener. ³ee Deeiejer YeeHe×leerves G®®eej kesÀues peeleel e les DeeHeCe Heent.

1) JeCe& :
1) `ie' ®³ee efþkeÀeCeer cetOe&v³e `pe' ®ee Òe³eesie keÀjleele. Goe. pesuee - iesuee
2) Ie ®³ee SsJepeer Pe ³eespeleele. Goe. Iesleues - Pesleues
3) [ ®³ee SsJepeer j ®eer ³eespevee keÀjleele. Goe. G[euee - Gjeuee, Jee[e - Jeeje
4) keÀOeer j ®³ee efþkeÀeCeer ue ®ee JeeHej keÀjleele. Goe. j[Ces - uejCes, iee[er - ieejer
5) oser ceer ³ee keÀLeeSsJepeer meJe&veecee³e le=leer³es®ee veer ne Òel³e³e pees[tve efceveer Demes ªHe meeOeleele.
Goe. efceveer keÀe³e kesÀuee efkebÀJee le tveer keÀe³e kesÀuee
6) cejeþer { ³ee De#eje®ee ueesHe nesTve Nn ns De#ej ³esles. Goe. iee{Je - ieeNnJe, Hes{e - HesNne,
Heg{îeebve - HegNneve.
7) cejeþerleerue SKeeÐee De#ejeJej®ee DevegmJeej Deeiejer yeesueerceO³es osle veenerle. Goe. Gbì - Gì,
efHebHeU - efHeHHeue, iebOe - ieve, ceebpej -ceepej
8) cejeþerleerue `Je' SsJepeer `³e' JeeHejleele. Goe. Jes[Heì - ³e[Heì, Jes[e - ³esje
9) cejeþerleerue `U' ®ee G®®eej `ue' Demee keÀjleele. Goe. JesU - ³esue, HeU - Heue, yeeU - yeeue,
ceeU - ceeue, MeeUe - Meeuee
10) cejeþerleerue `í' ³ee De#ejeSsJepeer me efkebÀJee M³e neslees. Goe. í$eer - me$eer, íle - M³ele,
íieve - M³eieve, íeleer - M³eeleer
11) cejeþerleerue `Je' SsJepeer `F' JeeHejleele. Goe. efJeì - Fì, efJenerj - Fnerj, efJeceeve - Fceeve
12) Deeiejer y eesueerle `F' ³ee De#ejeSsJepeer `³e' JeeHejleele. Goe. keÀF& - keÀ³e, DeeF& - Dee³e, peeJeF&
- peeJe³e.
13) cejeþerleerue `#e' SsJepeer `Ke' De#ej JeeHejleele. Goe. De#e³eleerpe - DeKe³eleerpe, ve#e$e -
veKeerlej, #eej - Keej, De#e - DeKe.
14) cejeþer M eyo yeesueleevee keÀOeer keÀOeer ceoues De#ej ieeUues peeles. Goe. keÀMeeuee - keÀuee, efoJeme
- efome, MeneCee - MeeCee, cnCepes - cnpes

Jejerue efve³eceeb®es DeJeueeskeÀve kesÀu³eeme cejeþer Meyo Deeiejer yeesueerle pemes®³ee lemes efmJekeÀejues
veenerle ns efometve ³esF&ue. DeeHeues keÀener Hetjeleve Meyo ³ee yeesueerle peleve keÀ©ve þsJeuesues Deensle. keÀener
veJeerve Meyo efvecee&ve kesÀues lej keÀener cejeþerleues Meyo Deeiejer mebmkeÀej keÀ©ve efmJekeÀejues Deensle.
cnCetve Deeiejer yeesueer Sske ÀC³eele Je yeesueC³eeme ceOegj Jeeìles. Deeiejer yeesueer ner Meyomece=× yeesueer Deens.


munotes.in

Page 5

5
keÀener Keeme Deeiejer Meyo DeeHeu³eeuee Heenlee ³esleele.
keÀebJe - Heeve keÀeJeUe, meesveej - megleej He#eer, {sie-yeieUe,
MeeueeWkeÀer - meeUgbKeer HeeJeMeer - keÀeskeÀerUe, yekeÀesj - yeeskeÀ[,
ceekeÀj - ceekeÀ[, ieeNnJe - iee{Je, keÀebJeu³ee peesieer - IeesCeme,
Heeveceej - HeevemeeHe cegjketÀì - ce®íj, IeesCe - ieesce
keÀeskeÀcee - keÀeskeÀce cegmetvee - ceesmebyeer, cegbyeesj - Gbyej
keÀjoe - keÀjJebo keÀekeÀjer - keÀekeÀ[er, peesjJne - meeJejer®es HeÀU
DeeUJee - DeUt, pebþej-ueeue YeesHeUe, YegefMebie - YegF&cegie,
keÀesLegbye´er - keÀesefLebyeerj ef®eb®eKe³e - efMekesÀkeÀeF& p³eeTue - leebotU
Oeeve - Yeele, HeesUb - efIej[s, keÀebpeer - ce®íer®ee keÀeueJe
efmemeesj - ce®íer®ee jmmee, YegpeCes - YeepeCes GkebÀj - GkeÀ[
jeceesmeer - cejCe KeeHejueer - keÀeW[îeeHeemetve yeveefJeuesuee HeoeLe&
Heeveesue - Heerþ ceerþ Je efleKeì Je ceemes ³eeHeemetve yeveefJeuesuee HeoeLe&
Nnes³e - YeekeÀjer, ueeT - uee[t, yegkeÀer - HeeJe[j
ef®eJeje - ef®eJe[e keÀ[Jes - uee[t, HegjC³ee - keÀjbp³ee

Deeiejer yeesueerleerue keÀener JeekeÌÒe®eej :
1. keÀeUer®ee veeN³ee - keÀU ueeJeCeeje veejo
2. IeeWiejerle HeeCeer Deeuee - [yeieeF&uee Deeuee
3. meveer ieleer ueeJeCes - efJeunsJeeì ueeJeCes
4. keÀeveef®ebyeueer IesCes - DeeþJeCe keÀ©ve osCes
5. Deeieer®ee keÀeWyejeU nesCes - GefÜive nesCes
6. DeejkeÀeþer IeeueCes - De[JeCetkeÀ keÀjCes
7. DeeKejeve keÀjCes - pees[Ces
8. keÀeboe DeejJee keÀjCes - legceea efpejefJeCes
9. keÀesmeUve nesCes - DeJesUer ce©ve peeCes
10. Ketj ceeb[ yemeCes - leUHee³eeJej ieg[Ies Jej keÀ©ve yemeCes
11. þeneHeÀesj keÀjCes - peesjeves Deesj[Ces
12. ef®eKeueeve iee³e ©Heves - mebkeÀìele meeHe[Ces
13. ®egueer®eb iegCe DemeCes - IejeJ³ee J³eJenejele oes14. {sceueer ceejCes - Oe[keÀ ceejCes
15. Lepee ueeJeCes - keÀeceefiejer HetCe& keÀjCes
16. efvemeJeuee peeCes - keÀCeerMe yeensj He[Ces munotes.in

Page 6

6
17. Yebieejer HegÀìCes - KeeskeÀ He[Ces
18. ceeueJeCes - Meslee®³ee yeebOeuee ef®eKeueeves uesHe keÀjCes
19. ueieejves - peJeUerkeÀ meeOeC es
20. nsue keÀjCes - DeesPes Jeentve vesCes

Deeiejer yeesueerleerue cnCeer -
1. DeeieerMeer MeskeÀvee ve cegjKeeMeer yeesuevee
2. DeveeN³eeMeer Ieejueer ieeþ, Gþ ie ceeveketÀ ®eìCeer Jeeì
3. SkeÀ efJeOee ve ceeCemee efMeOee
4. keÀve®ee keÀe³e ve efìcekeÀer®eer yee³e
5. Keele³e meeve metHee ve ne³e ceebpejer®es ªHee
6. ieeJeYej keÀecee ve keÀesve ve³e ³es³e keÀecee
7. Iejeuee ve³e Jemee ve Keueejerve ve³e Keesmee
8. ef®ejer ef®eHe ve ieejkeÀe efueHe
9. peerlebHeveer vee³e efoueer jesìer ve cesuebHeveer Kepetj Jeeìer
10. yeN³eeve ceemee v e nb[eruee Yejesmee
11. efojkeÀer®ee ef[ieuee ve Keeveej Yegieuee
12. kegÀkeÀj®eer keÀU ve yeIeeuee keÀU
13. YeekeÀjeruee vee³e Heerþ ve Heevei³eeuee vee³e ceerþ
14. cesuesuee keÀeWyeje Deeieerue Yeerle vee³e
15. keÀmeueer yee³e ve keÀesHeN³eele pee³e
16. neleYej keÀekeÀjer ve me JJeenele yeer
17. JeejHes legHeeMeer ve³e leb GHeeMeer
18. Dee³el³eeJej keÀes³elee
19. Ieesje YeeN³eeMeer ve efMebie© nsueHeeìîeeMeer
20. jceev³eeuee MesveHee ve cegjKeeuee ìsveHee

Deeiejer yeesueer ner DeMee ÒekeÀejs mJele:®es efve³ece DemeCeejer efkeÀveejer yeesueer De ens. l³eecegUs leer
mJeleb$e JesieUer Deens. efle®eer G®®eejÒeef¬eÀ³ee, J³eekeÀjCeJ³eJemLee JeCe&OJeveer Fl³eeoer mJeleb$e Deensle.
DeeHeuee Demee mJeleb$eHeCes efJekeÀeme ³ee yeesueerves kesÀuesuee Deens. cejeþer Òeeke=Àle YeeyeesueerJej Peeuesues Demeu³eeves les Deepener efìketÀve Deensle. Deeiejer yeesueer yeoueC³ee®es ÒecegKe keÀejCe
cnCepes ne meceepe DeveskeÀ Jemeerefcele jeefnues. MenjerkeÀjC eeveblejner ne meceepe meceeefJe<ì veJnlee. meÊej SWMeer®³ee oMekeÀeveblej
ceesþîee Yeeef munotes.in

Page 7

7
DeefJeveeMe Heeìerue ³eeb®³ee celes, Deeiejer peeleer®eer ome Deeiejer ner Heesìpeele Deepener
DeefmlelJeele Deens. omeDeeiejer peeleer®eer Jemleer JemeF&, HeeueIej Je þeCes efpeunîeele Deens. Heg{ejer ome
Deeiejer Je [bieeceer ome Deeiejer Demes mLeeveHejlJes efle®es cegK³e GHeÒekeÀej Deensle. G®®eej, nsue, Meyo
³eeceO³es HeÀjkeÀ Deensle. mecegêmeHeeìerHeemetve peJeU Demeuesu³ee Deeiejer, Heþejer omeDeeiejer yeesueer
yeesueleele. Jej [eWiejer Yeeieele jenCeejs ome Deeiejer [bieeceer yeesueerYeeyeesueerle Jee[Jeueer, Yeb[ejer, DeeefoJe emeer yeesueer®ee ÒeYeeJe DeefOekeÀ efometve ³eslees. Henejer ome Deeiejer yeesueer
me Je #e ®ee `n' neslees. lemes®e `®e' ®ee `me' neslees. cee$e [bieeveer ome Deeiejerle ne yeouele nesle veener.
GÊej þeCes efpeune efJeMesHeþejer ome Deeiejer yeesueer®eer nsue DeeefoJeemeer yeesueer®³ee peJeUHeeme peeles. cnCepes®e Deeiejer yeesueer®³eener
keÀener Heesì yeesueerYeemeeefnl³ee®es Meyo efJeHegue ÒeceeCeele Dee{Utve ³esleele. SkeÀe®e yeesueerle ÒeeosefMekeÀ yeoueevegmeej Yeeefyeoueer Dee{Utve ³esleele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
ÒeMve 1. meefJemlej efuene.
1) Deeiejer yeesuee rYee2) Yee
ÒeMve 2. SkeÀe Jeeke̳eele Gllejs Ðee.
1) `Deeiejer yeeieeF&leoej ' uˆskeÀ keÀesCel ³ee efpeun ³eele Dee{Uleele?
_______________________________________ ____________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________


1 De.5 meceejesHe

DeMee ÒekeÀejs De eiejer yeesueer ner veJe veJeesvces Meeefueveer Deens. Òeefme× uesKekeÀ Hejsve peebYeUs
³eeb®³ee Meyoele meebiee³e®es lej `keÀesCeleerner yeesueer cnCepes mJe³ebÒe%e ÒekeÀeje®e Demelees. DeJ³ekeÌle Decetle&
YeeJeveeb®es J³ekeÌle iees®ej ªHe ns yeesueerletv e®e peeCeJeles, ¢M³eceeve nesles. yeesueer ner pevcepeele,
HeejbHeeefjkeÀ, Gpe&mJeue ueeskeÀmebmke=Àleer®e Demeles. De#ej meeefnl³ee®³ee KeeCeer cnCepes®e yeesueer nesle.
keÀesCel³eener pevemecetne®eer yeesueer ner DeuHee#ejJe DeeefCe DeLe¥gue ³ee efJeM eskeÀeskeÀCeele, Jee[Jeueer, ceeueJeCeer, ef®elHeeJeveer, keÀeskeÀCeer F. ®³ee pees[eruee Deeiejer yeesueermeg×e
veJeveJeesvces


munotes.in

Page 8

8
1Dee

Deeiejer yeesueer®es ÒeYeeJe#es $e, ueeskeÀmebmke=Àleer Je Deeiejer
meeefnl³ee®ee Fefleneme

IeìkeÀ j®evee :

1.1 GefÎ<ìs
1.2 ÒeemleeefJekeÀ

1.1 GefÎ<ìs

 Deeiejer yeesueer®³ee ÒeYeeJe#es$ee leerue Deeiejer mebmke=Àleer yeouee®es yeejkeÀeJes efìHeCes
 Deeiejer ueeskeÀmebmke=Àleer®ee meKe esue DeY³eeme keÀjCes
 Deeiejer meeefnl³ee®ee Fefleneme peeCetve IesCes.
 ³ee meJee¥letve Deeiejer yeesueer®es JesieUsHeCe efme× keÀjCes.

1.2 ÒeemleeefJekeÀ

Deeiejer yeesueer®ee Fefleneme peeCetve Iesleu³eeveblej efle®eer J³eglHeÊeer peeCetve Iesleu³eev eblej Deeiejer
ueeskeÀmebmke=Àleer®ee DeY³eeme cenÊJee®ee þjlees. keÀejCe yeesueer ³ee ueeskeÀmebmke=Àleeruee DeefOekeÀ peJeU®³ee
Demeleele. l³ee l³ee yeesueerleerue ueeskeÀieerles, ueeskeÀkeÀLee, cnCeer, JeekeÌÒe®eej ns Flej Yeeyeesueeruee JesieUsHeCe osleele. yeesueer®eer mJeleb$e DeMeer efve³eceJ³eJemLee Demeles. leer mecepetve IesC³eemeeþer
ueeskeÀmebmke=Àleer®ee DeY³eeme DeeJeM³ekeÀ Demelees. yeesueer ³ee ceewefKekeÀ He×leerves Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s peele
Demeles, l³eecegUs l³ee yeesu eer®eer J³eeHekeÀlee ueeskeÀmebmke=Àleer®³ee Debieeves®e MeesOeeJeer ueeieles. yeesueer ³ee
DeeHeuee JesieUsHeCee vesnceer®e peHeleele. Deeiejer ueeskeÀeb®es jenCeerceeve l³eeb®es jerleerefjJeepe, ª{er, HejbHeje
peeCetve IesCes lesJe{s®e DeeJeM³ekeÀ yevele s. l³eeletve®e yeesueer®eer efJeefJeOelee, meeQo³e& DeeHeu³ee ue#eele ³esles.

yeesueer®es meeQo³e& peeCetve Iesleu³eeveblej Deeiejer meeefnl³ee®ee Fefleneme DeeHeu³eeuee peeCetve
I³eeJee ueeielees. keÀejCe oj meele keÀesmeeJej Yeeefpeunîeeleerue Deeiejer yeesueer JesieJesieUîee ÒekeÀejs DeefYeJ³ekeÌle nesleevee efomeles. l³eecegUs yeesueer®eer
mece=×lee ue#eele ³esles. cnCetve Deeiejer yeesueerleerue meeefnl³ee®eer HeeMJe&Yetceer Je l³ee® ee efJekeÀeme DeeHeu³ee
DeY³eemeemeeþer cenÊJee®ee þjlees. munotes.in

Page 9

9
1) Deeiejer yeesueer®es ÒeYeeJe#es$e : JesieJesieUîee ûebLeeceO³es JesieJesieUîee He×leerves Deeiejer meceepee®es
(yeesueer®es) ÒeYeeJe#es$e meebefieleuesues Deens.

1) ceneje<ì^er³e %eevekeÀesHesCe, HeveJesue, Deueeryeeie, keÀpe&le, jesns Je ceeCeieeJe leeuegke̳ee®³ee Lees[e Yeeie pebefpeje DeeefCe þeCes
efpeunîee®ee yeje®e Yeeie ³ee efþkeÀeCeer Hemejuee r Deens.

2) Yeejleer³e mebmke=Àleer keÀesMe : mebmke=ÀleerkeÀesMeeceO³es þeCes efpeunîeeleerue HeeueIej Heemetve les kegÀueeyee
efpeunîeeleerue ÞeerJeOe&veHe³e¥le mecegê efkeÀveeN³eeJej Deeiejer ueeskeÀeb®eer Jemleer Deens.

3) [e@. vesleepeer Heeìerue - (HeeueIej) : ³eeb®³ee celes Deeiejer ns ceO³e³egieerve cegbyeF&®es jefnJeeMeer Demetve
FeflenemeHetJe& keÀeUeHeemetve l³eeb®es JeemleJ³e cegbyeF&, þeCes Je kegÀueeyee ³ee efpeunîeele Deens.

4) iees.ceb. keÀeuesuekeÀj - iees.ce. keÀeuesuekeÀj ³eeb®³ee c eles Deeiejer ns cegK³elJeskeÀ©ve þeCes Je kegÀueeyee
efpeunîeele DeeefCe pebefpeje mebmLeeveele Dee{Uleele.

5) kegÀueeyee ce@PesefìDej - kegÀueeyee efpeunîeeleerue MeslekeÀN³eebHewkeÀer Deeiejer ns yeeieeF&leoej Demeu³ee®es
cnìues peeles Je les ÒeeOeev³e eves Deefueyeeie DeeefCe HesCe ³eeb®³eeceOeerue Keeueer efkeÀveejer jenleele.

6) Òee. MebkeÀj meKeejece - ³eeb®³ee celes þeCes, kegÀueeyee, cegbyeF&, veJeer cegbyeF& ³esLeuee meceepe ne Deeiejer
meceepe Deens. ne cetU êefJe[er³eve HebLee®ee meceepe Deens . Heg{s l³ee ueeskeÀeb®³ee Jemeenleer Deefueyeeie,
HesCe, HeveJesue, keÀpe&le, jesns, ceeCeieeJe, ceg©[ Je þeC³eeHe³e¥le Hemejle iesu³ee.

³ee meJe& meboYee&Je©ve Deeiejer yeesueer®es (meceepee®es ÒeYeeJe#es$e ns þeCes, cegbyeF&, kegÀueeyee
(je³eie[) ve Jeer cegbyeF& FLes Demeuesues efomeles.

1) Deeiejer ueeskeÀmebmke=Àleer :
%eevekeÀesMe, mebmke=ÀleerkeÀesMe Je kegÀueeyee ie@mesefìDej Je Flej le%eeb®³ee celes Deeiejer peeleer®³ee
Heesìpeeleer®es JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes Deens.


1) Meg× Deei ejer - ³eele leerve Heesìpeeleer ³esleele. Meg× Deeiejer cnCepes cetU®es Deeiejer ueeskeÀ. Deeiej
efHekeÀefJeCeejs, l³eeleerue ceerþ efHekeÀefJeCeejs les ceerþ Deeiejer, {esue Jeeove keÀjCeejs Je ve=l³e keÀjCeejs les {esue
Deeiejer, keÀener efþkeÀeCeer {es ue Deeiejer®ee DeHeYe´bMe {esj Demee Peeuee Deens. HeCe l³ee keÀener {esj cesnvele munotes.in

Page 10

10
keÀjCeeje lees {esj Deeiejer Je keÀceer cesnvele keÀjCeeje meesve Deeiejer Demee HeesìÒekeÀej Deefueyeeie
leeuegke̳eele neslee. {esj Deeiejer cnCepes®e KeejkeÀer, KeejHeeìs Je ceesve Deeiejer cnCepes GLeUer. {esue
Deeiejer Deepe pejer veeJe Òe®eejele vemeues lejer les HejbHeje efìkeÀJetve leeMes {esue Jeepeb$eer Deensle. ueive
Òemebieer Deepener les JeepeJeleele.

2) oeme Deeiejer / ome Deeiejer :
oeme Deeiejer HeeueIej l eeuegke̳eele Dee{Uleele. efleLes l³eebvee keÀje[ Deeiejer cnCeleele. nîee
ueeskeÀebefJeveJeme kesÀuee keÀer ceePes cetue peieues lej [eske̳eeJ ej ieeF&®es ne[ Je keÀeveeJej ueeskeÀjer Hetue KeesJetve leer
cenejJee[îeele ÒeJesMe keÀjerue. Heg{s owJe³eesieeves efle®es cegue peieues. veblej efleves kesÀuesuee veJeme HesÀ[uee.
l³ee Oece&JeeìHe ke=Àl³eeyeÎue ueeskeÀebveer efleuee peeleer yeensj ìekeÀu es. efle®es JebMepe les oeme Deeiejer nesle.
Meg× Deeiejer l³eeb®³eeMeer jesìer -yesìer J³eJenej keÀjle veener.

3) JejHe Deeiejer : ns ueeskeÀ cetU®es Deeiejer HeCe Heg{s les ef¸emleer Peeues. veblej®³ee keÀeUele
ye´eïeCeebkeÀjJeer Hegvne les Deeiejer Pee ues. DeMeeÒekeÀejs ef¸emleer Je veblej Hegvne Deeiejer Peeuesu³ee ueeskeÀebvee
veJe cejeþs ns veeJe efceUeues. Meg× Deeiejer Je oeme Deeiejer ³ee ueeskeÀebvee nuekesÀ ceeveleele.

ueeskeÀDeemLeeefHekesÀvegmeej Deeiejer ueeskeÀeb®³ee HetJe&peeleer®eer ce eefnleer JesieJesieUîee mJeªHee®eer
efceUles. SsefleneefmekeÀ keÀeUele Deeiejer ueeskeÀeb®ee GuuesKe Deeiejer, kegÀCeyeer, Jeepes, keÀesUer Demee
Dee{Ulees. DeejceejeJej ue{Ceejs Je lejeHesÀJeeues ueeskeÀ Deeiejer ceesþîee ÒeceeCeele nesles. KeejkeÀer,
KeejHeeìs, KeejkeÀj Demes Kee[er®³ee efkeÀveejer jenCeejs ueeskeÀ Je Kee[erHeemetve otj [eWiejeU Yeeieele
jenCeejs Deeiejer ueeskeÀ ns GLeUer DeLeJee GLeUkeÀj Demes Deeiejer meceepee®es YeewieesefuekeÀ¢<ìîee Yeso
Deensle. HeCe Deelee l³eeb®³ee meebmke=Àefleke À¢<ìîee cee$e Yeso efometve ³esle veenerle Demesner HeneJe³eeme
efceUles.

2) Deeiejer ueeskeÀmebmke=Àleer :
Deeiejer meceepeemeboYee&le JesieJesieUîee mebMeesOekeÀebveer JesieJesieUîee He×leerves MeesOe Iesleuesuee
efomelees. ³eeHeg{s peeTve Deeiejer m ebmke=Àleer®ee Heefj®e³e keÀ©ve I³eeJee ueeielees. mebmke=Àleer®eer mebkeÀuHevee ner
efJeefJeOeebieer DeeefCe iegbleeiegbleer®eer Deens. keÀesCel³eener meceepeeleu³ee mebmke=Àleer®es oMe&ve l³eeleu³ee Hee®e
iees<ìeR®³ee DeeOeejs keÀjleele. l³ee meceepeelee rue pevceefJeOeer, efJeJeenefJeOeer, ceefle&keÀefJeOeer, l³ee meceepee®es
SkeÀ þjeefJekeÀ lelJe%eeve, yeesueer, HeeHeHegC³e mebkeÀuHevee Je l³ee meceepee®es owvebefove jerleerefjJeepe, lemes®e
ueeskeÀkeÀLee, ueeskeÀieerles, HetJee&Heej ueeskeÀmebefiele ³ee b®ee efJe®eej kesÀuee peelees.

1) pevceefJeOeer :
yeeUe®³ee pevceeveblej eflemeN³ee efoJeMeer ueeþe meepeje kesÀuee peelees. ueeþe GpeUCes cnCepes
Keeìs®³ee ®eej keÀesHeN³eele lesueele efYepeJeuesueer keÀeHemee®eer Jeele efHeþe®³ee efoJ³eele ueeJeueer peeles.
l³eeÒemebieer Flejebvee ®eCee[eUerHeemetve yeveefJeuesuee MesJe³ee Je efHeþe®es cegìkesÀ Jeeìues peele Demele.

cetue pevceu³eeveblej Hee®eJ³ee efoJeMeer mejer ne keÀe³e&¬eÀce kesÀuee peelees. mejer cnCepes Heeìe
GpeUCes nes³e. efHeþe®es efoJes k eÀ©ve l³eele lesue Ye©ve HeeìîeeJej Hesìles þsJeleele. Hee®e kegÀceeefjkeÀe cegueer munotes.in

Page 11

11
efleLes leebotU HesÀkeÀleele Je yeeUbefleveer®eer Hetpee keÀjleele. ceO³eje$eer HeeìîeepeJeU Heeìer Hesefvmeue þsJeleele.
l³ee HeeìerJej meìer (meìJeer) yeeUe®es efJeOeeref ueefKele efueefnles DeMeer Þe×e Deens. peceuesu³ee ueeskeÀebvee
iees[ HeoeLe& Jeeìues peeleele. veblej ye´eïeCeebkeÀ[s peeTve veeJe jeme Je ve#e$e Heeefnues peeles. HetJeea®³ee
keÀeUer Deeiejer ceeCemeeb®eer veeJes keÀeUJesU Je efmLeleer ³ee iees<ìerJe©ve þsJeueer peele. meesceJeejer pevceuee
lej meescee, efMecei³eele pevceuee lej efMecei³ee, SKeeÐee®eer cegues peiele vemeleerue lej OeeW[îee, [iepee,
yeeþîee DeMeerner veeJes vepej ueeiet ve³es cnCetve þsJeueer peele Demele.

2) ceefle&keÀefJeOeer :
meceepeele SKeeÐee®es efveOeve Peeues lej meJe& ieeJe pecee nesle Demes. pej ceeCetme ueneveHeCeer
efkebÀJee le©CeHeCeer cesuee lej ce=leeJej og:Keo Deble:keÀjCeeves Debl³emebmkeÀej kesÀues peele. pej Je³eesJe=×
nesTve ce=le Peeuee lej ìeU -ce=ogbiee®ee iepejele Je iegueeue HewM³eeb®eer GOeUCe keÀjerle Òesle³ee$ee keÀe{ueer
peele Demes. Òesle peeUues peeles. mceMeeveeleerue jeKe DeeCetve HeefJe$e#es$eer l³ee®es efJemepe&ve kesÀues peeles.
ce=l³etveblej 12 J³ee efoJeMeer Oeeefce&keÀ efJeOeer kesÀues peele. ce=leeb ®es veelesJeeF&keÀ keÀHe[s Je Hewmes ³ee ªHeeves
ogKeesìe osle. ce=lee®³ee Iejeleerue ueeskeÀebmeeþer Yeele efMepeJetve DeeCele. l³eeuee og[er Demes cnCeleele.
cegueieer Je peeJe iees[Oees[ HeoeLe& yeveJetve DeeCele efkebÀJee efpeJee[er Je ceìCee®es neN³ee ®es pesJeCe keÀ©ve
meJe&peCe pesJeleele.

3) Deeiejer kegÀìgbyeJ³eJemLee Je HeesMeeKe :
Deeiejer meceepeeceO³es SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer nesleer. DeveskeÀ ceeCemes SkeÀ$e iegC³ee ieesefJeboeves
jenle Demele. Mesleer®eer keÀeces keÀjC³eeme ceeCemeeb®ee l egìJe[e He[le vemes. meJe& meCe meceejbYe Glmeenele
Heej Hee[ues peele Demele. Deepe cee$e efJeYekeÌle kegÀìgbyeHe×leer HeneJe³eeme efceUles.

Deeiejer ceeCemee®ee HeesMeeKe ns l³ee®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe Deens. FLeueer YeewieesefuekeÀ
HeefjefmLeleer Je nJeeceeve ³eeJej l³ee®ee HeesMeeKe þjlees. iees[îee HeeC³ee®es ogefYe&#e Je GDeeiejer ceeCetme keÀcejsme ªceeue, Debieele keÀypee, [eske̳eeJej Gvnemeeþer ìesHeer, efñe³ee veTJeejer uegie[s
ieg[I³eeHe³e¥le vesmele. Debieele ®eesU er Je veekeÀele veLe Demes. keÀeþe ueeskeÀjer®ee KeeW[e [eske̳eeJej Iesle.
MegYeÒemebieer Heeb{jer Dees{Ceer Ie[er keÀ©ve KeebÐeeJej Iesleele l³eeue e HeÀjkeÀer Demes cnCeleele. keÀeveeleues
Hesjs, HegleUîee®eer ceeU Je keÀcejHeÆe ns DeuebkeÀej Ieeuele.

Deeiejer ceeCemee®ee ÒecegKe Deenej Yeele Je ceemeUer ne nes³e. leeboUe®eer Je vee®eCeer®eer YeekeÀjer
mekeÀeUer v³eenejermeeþer Je ogHeejer Yeele -ceemeUer Demee Deenej Demelees. ceemeUer ns l³eeb®es cegK³e DeVe
Deens.

4) Deeiejer efJeJeenefJeOeer :
meJe& DeeHles<þeb®³ee menkeÀe³ee&ves efJeJeen þjefJeues peele Demele. Flej peeleerle kesÀuesuee efJeJeen
efveefnesleer. le³eeuee Heej Demes cn Cele. Deeiejer ueive meesnUe Hee®e efoJeme ®eeuele Demes. ³eele OeJeueejveer®es
keÀece DeefleMe³e cenÊJee®es Demeles. ueiveeleerue Òel³eskeÀ efJeOeer osJeosJeleeb®³ee DeeMJeemevesves HetCe& kesÀuee
peelees. Deeiejer meceepeele nUo ³ee meceejbYeeme peemle c enÊJe Deens. nUo ueeJeleevee OeJeueejerve
OeJeues (OeJeues) ³eele Demeles. ueiveele meJe& osJeosJelee ³esTve keÀece keÀjleele Demes JeCe&ve OeJeueejerve munotes.in

Page 12

12
DeeHeu³ee OeJeu³eeceOetve Je Deeiejer yeesueerletve keÀjle Demeles. SkeÀobjerle cebieuece³e Je ÒemeVe J eeleeJejCe
efveefce&leer keÀjCes ns OeJeueejCeer®es keÀece Demeles. leJee ®e{efJeC³ee®³ee efoJeMeer IeeN³ee (Je[s) ceìCeOeeve Je
ceÐeHeeve cenÊJee®es Demeles. ueive cenÊJee®es vemetve nUo meceejbYe cenÊJee®ee Deens DeMeer YeeJevee
Deepener Deeiejer meceepe ele Deens. Flej efkebÀJee DeveskeÀ efJeOeerves ³egkeÌle Demes ueive ueeieles. efJeJeeneveblej
efJenerveLeeUe, Hee³e OeJeveer, Jejele - ceeveHeeve, veJejer®es veeJe yeoueCes ieeWOeU ns efJeOeerner meepejs kesÀues
peeleele. Deeiejer meceepeele ngb[e IesC³ee® eer efkebÀJee osC³ee®eer ÒeLee veener. oesvnerkeÀ[®es ueeskeÀ Ke®e& Jeeþtve
IesTve ueiveefJeOeer keÀjleele ne cenÊJee®ee Yeeie Deens.

5) Deeiejer meCe GlmeJe :
Deeiejer meceepe ne efnbot Oecee&leerue jerefleefjJeepe Je l³eeves keÀener mJele: efvecee&Ce kesÀuesues
jerefleefjJeepe ³eeb®ee cesU Ieeuetve meCe GlmeJe meepejs keÀjleele. Oeeefce&keÀ Je=Êeer Je DeeHeej Þe×e ³eecegUs
meCe GlmeJee®ee JesieUs®e cenÊJe ÒeeHle Peeues dns. MesleerceO³es DeeflekeÀ<ì keÀ©vemeg×e lees DeMee
keÀe³e&¬eÀceebvee GHeefmLele jenle Demes. meeceeefpekeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ Demes meCeJeej kesÀues peele Demele.
³eeceO³es ieg{erHee{Jee, De#e³e le=leer³ee (DeKe³eleerpe), JeìHeesefCe&cee, DeeDeceeJeem³ee, veeieHeb®eceer, veejUer HeesefCe&cee, efHeþesjer Dece eJem³ee, $eÝl³eeceO³es veejUer HeesefCe&cee Je efMeceiee ns meCe ceesþîee Glmeeneves meepejs kesÀues peeleele.

lemes®e pevcee<ìceer , ieCesMe GlmeJe, veJeje$eeslmeJe F. GlmeJener meepejs kesÀues peeleele.

6) Deeiejer meceepee®ee Þe×e Je DebOeÞe×e :
Deeiejer ueeskeÀeb®es kegÀueowJele pespegjer®ee Keb[esyee Je SkeÀJeerje osJeer. yengmebK³ee KeveeLe&
meceepee®ee kegÀueowJele ceunejer Deens. SkeÀJeerje osJeer®ee Je Keb[esyee®eer YekeÌleer ne meceepe keÀjleevee
Dee{Ulees. Deeiejer meceepeele peMeer Þe×e Deens leMeer DebOeÞe×ener Deens. ceeveJeer ceve ns Ieeyejì Demeles
Je l³eeletve®e DebOeÞe×e pevceeuee ³esle Demeleele. meceepeeleues YeeWog yeeyee, Yeiele l³ee®ee iewjHeÀe³eoe
Iesleele. Deeiejer meceepeele pe$esle ue sHee keÀe{uee peelees. {esue leeMee®³ee iepejele GIe[îeeyebye DebieeJej
meHeemeHe keÀeìsjer efveJe[gbie cee©ve Iesleues peeleele. F&j keÀe{uee peelees, nsjueer, GefieNne, meeleer Deemeje,
cnmeesyee ³eeb®ee Hetpee YeerleerHeesþer kesÀueer peeles. keÀjCeer J e cetþ ceejCes ³eemeejK³ee iees<ìeRJej efJeMJeeme
þsJeuee peelees. [e@keÌìj JewÐee®³ee Deew
DeveskeÀ Heg©Heeue ®egkeÀ®egkeÀCes, ceebpej DeeJe[er peeCes, kegÀ$es j[Ces, DebieeJej Heeue He[Ces ns meieUs DeMegYe ceeveues
peeles. cegbiemee®es leeW[ HeenCes, keÀesbye[erves OetU Pee[Ces, keÀeJeUe keÀeJe keÀeJe keÀjCes ns MegYemebkesÀl e
ceeveleele. ®ebêeuee Iesj He[Ces, ns JeeoUe®es ef®evn mecepeleele. JeekeÀjer ceemee Kee[erle Gb®e G[Ces, ns
JeeoUe®es met®ekeÀ mecepeleele. HeeJeMeer Deesj[Ces, JeesJeUe®eer Yeepeer jeveele GieJeCes, MesJei³eeuee HeeueJeer
HegÀìCes ner HeeJemeeUe peJeU D eeu³ee®eer ef®evns meceepeele ceeveueer peeleele.

7) Mesleer®eer keÀeces Je ceemesceejer :
Deeieesj ³esC³eeDeeOeer efkebÀJee HeeJemeeUe ³esC³eeDeeOeer megkeÀer ceemeUer JeeUJetve, keÀeHetve ce[ke̳eele
YejCes HeÀeb[Ces keÀjCes, Deecemetue yeveefJeCes, kewÀN³eeb®es ueesCe®es yeveJeCes, Iejeb®eer MeekeÀejCeer keÀjCes ner keÀeces
kesÀueer peeleele. Heefnuee HeeTme He[uee keÀer GOeJeCe kesÀueer peeles. Mesleeleu³ee ceemesceejer®ee GOeJeCe munotes.in

Page 13

13
ceejCes Demes cnìues peeles. Heeie, [HeÀ, Deemet, ³es[er, HeieesUer, ieU ³eebmeejKeer meeoves ceemesceejermeeþer
JeeHejleele. SkeÀe þjeefJekeÀ efoJemeer meJe& ieeJeeves SkeÀef$eleefjl³ee HeeC³eele Gle©ve ceemes HekeÀ[C³ee®eerner
He×le Deens.

Mesleer®eer keÀeces efJeefJeOe ÒekeÀejs kesÀueer peeleele l³eele nsoe keÀjCes ne SkeÀ ÒekeÀej Deens. nsoe ne
efñe³eeb®ee mebIeìerle ieì Demelees. SKeeoer Je³emkeÀj ñeer ³ee®es vesle=lJe keÀjles. ³ee mebIeìerle ieìeÜejs
Mesleer®eer GvneUîeeleerue meJe& ceMeeieleer®eer keÀeces kesÀueer peeleele. ³eeceO³es Deepe SkeÀe®³ee Mesleele Je GÐe e
SkeÀe®³ee Mesleele meJe&peCeer efceUtve keÀeces keÀjleele.

l³ee®eÒeceeCes peesue ne meg×e Deeiejer meceepee®³ee meebefOekeÀles®es ÒeeflekeÀ ceeveues peeles.
Kee[er®³ee yeebOeeuee le[e iesuee Demesue efkebÀJee Þecee®es keÀece Demesue lej efJeveeceesye ouee ieeJeeleerue ueeskeÀ
SkeÀef$ele keÀece keÀjleele l³eeuee peesue cnCeleele. ³ee peesve Demesner cnCeleele. mejkeÀejer ceoleer ®eer Jeeì
ve yeIelee Deepener Deeiejer ceeCetme peesue keÀ©ve®e keÀeces keÀjlees.

³eeceO³es keÀeb[JeCeer, jeye, cepele, keÀ eìkeÀece HejkeÀe keÀjCes F. keÀecesner mecetneves kesÀueer
peeleele. HeCe Deelee cee$e ³eemeJe& mebkeÀuHevee cees[erle efveIeeu³ee Deensle. meJe& ³eb$es Deeu³eecegUs ns
meecetefnkeÀ Þeceoeve Deelee yebo Peeues Deens.

þeCes, cegbyeF&, je³eie[ DeeefCe ve eefMekeÀ ³ee HeÆîeele Deeiejer meceepe efmLejeJeuesuee Demeu³eecegUs
efleLeueer ÒeeosefMekeÀ JewefMe<ìîes IesTve yeesueer DeJelejleevee efomeles. Deeiejer meceepeele ueeskeÀieerlee®³ee
mJeªHeele yeesueer®ee Òe®eb[ Keefpevee Demeuesuee Dee{Ulees. ueeskeÀiee rles ner ceneje<ì^er³e mebmke=Àleer®ee
Decetu³e þsJee Deens. efJeefJeOe ÒeeosefMekeÀ yeesueeR®³ee pe[CeIe[Ceer®eer peerJeveÒeCeeueer®eer Deee³ee ueeskeÀieerleeuee
He[uesueer efometve ³esles. ueeskeÀkeÀLee, ueeskeÀieerles ³eeletve l³ee ÒeeosefMekeÀ ueeskeÀp eerJevee®ee Þe×e, DebOeÞe×e,
®eeueerefjleer, Je´leJewkeÀu³es, osJeosJeleeb®es DeeefJeefJeefMe<ì peeleerpeceeleeRveer DeeHeues meebmke=ÀeflekeÀ mebef®ele ceewefKekeÀ mJeªHeele efHe{îeeveefHe{îee peleve
kesÀuesues Demeles. Deeiejer yeesueerlener DeMeer ueeskeÀieerleeb®eer mebHeVe DeeefCe Þeerceble HejbHeje Deens. ³eeceO³es
SkeÀJeerje osJeer®eer ueeskeÀieerles, veeieHeb®eceer®eer ueeskeÀieerles, ieCeHeleer®eer ueeskeÀieerles, osJeer®eer ueeskeÀieerl es,
Deeiejer efJeJeeneÒemebieer®eer ueeskeÀieerles (OeJeues) Deepener Deeiejer meceepeeves peHeuesueer Deensle. OeJeues ne
ieerleÒekeÀej Deeiejer yeesueerves Del³eble mece=× kesÀuee Deens. ³eeoJekeÀeueerve Òeeke=Àle cejeþer®es ueeJeC³e ³ee
OeJeUîeeceO³es D ee{Ules.

l³ee®eÒeceeCes Deeiejer yeesueerle ueeskeÀkeÀLeeb®eerner HejbHeje Deens. efJeefJeOe efJeueeskeÀkeÀLeener Òeefme× Deensle. Goe. ef®ebyeesN³ee®eer iees<ì, keÀe Uîee efve yeesUîee®eer iees<ì, DekeÀe ve cekeÀe®eer
iees<ì, ÒeeCeer keÀLe e, keÀesune DeeefCe keÀeWyeN³ee®eer iees<ì, meeleJeenveeb®eer Heje¬eÀce keÀLee, ngleelcee efyejepeer
Heeìerue ³eeb®eer Heje¬eÀcekeÀLee F. ceewefKekeÀ meeefnl³e Deeiejer yeesueerle peleve kesÀuesues Deens. ueeskeÀkeÀLee Je
ueeskeÀieerles ³eemeejK³ee ueeskeÀ meeefnl³eeceOeerue IeìkeÀeb®eer efveefce&leer kesÀJeU jbpevee®³ee nsletves Peeuesueer
vemeles lej ns ueeskeÀceeveJee®es, ueeskeÀYeeJevee®es, ueeskeÀÞe×e®es Je ueeskeÀOeejCee®es J³ekeÌle ªHe Demeles.
³eecegUs DeMee meeefnl³eeletve meceepeceve ³eesi³e efjl³e e J³ekeÌle nesle Demeles.


munotes.in

Page 14

14
3) Deeiejer meeefnl³ee®ee Fefleneme :
Deeiejer meceepeele efMe#eCee®ee Òemeej nesC³eeme Lees[e JesU ueeieuee. Heg{s ieeJeesieeJeer MeeUe
DeeefCe ceneefJeÐeeue³es mLeeHeve Peeu³eeveblej cee$e Deeiejer meceepe KeN³ee DeLee&ves efMeef#ele nesC³eeme
meg©Jeele Peeueer. 1960 -70 veblej pemes ûeeceerCe, oefuele, meeefnl³e efveefce&leerme meg©Jeele Peeueer
leMeer®e Deeiejer meceepeelener Peeueer. ÒeLecele: ce.vee. Heeìerue ³eebveer Deeiejer mebmke=Àleer Meyo©He
keÀjC³ee®es keÀece kesÀ ues. cejeþer meeefnl³eele veJ³eepeesceeves Deeiejer yeesueerle keÀLee, keÀeobyejer, keÀefJelee,
ueefuele, Deelce®eefj$e Demes efJeefJeOeebieer uesKeve nesT ueeieues. Deeiejer meceepe ne cegbyeF&ueiele jenle
Demeu³eecegUs efJeefJeOe ÒekeÀuHe, DeewÐeesefieke ÀerkeÀjCe Je MenjerkeÀjCe ns ueJekeÀj®e Kes[îeeHe³e¥le Heesnes®eues.
³ee®e HeeMJe&YetceerJej HetJeea®es Deeiejer peerJeve Je Deelee®es Deeiejer peerJeve uesKekeÀebveer ef®eleejuesues efomeles.

Deeiejer yeesueer ner veeoceOegj yeesueer Deens. mecegêefke Àveejer Jemeuesuee Deeiejer meceepe DeeHeu³ee
megKeog:Kee®³ee keÀLee DeeHeu³ee meeefnl³eeletve J³ekeÌle keÀjleevee efomelees. veJ³eeves efMeef#ele Peeuesuee
meceepe DeueerkeÀ[s Deeiejer meceepee®es YeeJeefJeMJe l³eeb®³ee Jesovee mebJesovee Meyoele meekeÀe© ueeieuee
Deens. efJeefJeOe ÒekeÀuHe, MenjerkeÀjCe, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ³eecegUs peceerve efJe¬eÀerme efveIele Deens. iejpesHes#ee
peemle Hewmee neleer Deeu³eecegUs DeeF& -Jeef[ueeb®es, yeefnCeer®es veelesmebyebOe ogjeJele Deensle. Þe×e,
DebOeÞe×e, vewm eefie&keÀ DeeHeÊeer meeceeefpekeÀ efJeveelesmebyebOeeleuee leeCe Jee{lees Deens. ûeeceJ³eJemLes®ee [esueeje keÀesmeUleevee efomele Deens. ³eeJej®e
DeeOeejuesues meeefnl³e DeeHeu³eeuee HeneJe³eem e efceUles.

Deeiejer meeefnl³eele Heefnu³eeboe jmeceeOegjer, Keueejer ner HegmlekesÀ ³eebveer efueefnueer. Deeiejer
yeesueerle veblej keÀeobyeN³eener efueefnu³ee iesu³ee. veeiej mebmke=ÀleerÒeceeCes®e ûeeceerCe Deeiejmebmke=Àleer
ef®eleejCeeN³ee keÀeob yeN³ee efvecee&Ce Peeu³ee. ³eele ÒeecegK³eeves MebkeÀj meKeejece ³eeb®eer cee³ee Je keÀesmeueve,
meoeefMeJe JeeMeerkeÀje®eer YetkeÀ DeeefCe yeKej, DeefJeveeMe Heeìerue ³eeb®eer Jemleer vemeuesues ieeJe, Jeemebleer
þeketÀj ³eeb®eer GHeÀu³ee, Deveble Heeìeru e ³eeb®eer je³evee, {sHeueer Je ®eeJejs HegÀLe, iepeeveve cne$es ³eeb®eer
leeboUe®eer YeekeÀj, cegjueerOej cne$es ³eeb®eer Òesce keÀneCeer, Hejsve peebYeUs ³eeb®eer pees[e#ejs, ³ee keÀeobyeN³ee
efuentve Deeiejer meeefnefl³ekeÀebveer ceesuee®eer Yej Ieeleue er.

Deeiejer yeesueerceO³es keÀener Deelce®eefj$esner Dee{Uleele. Hejbleg les ce³ee&efole mJeªHee®es Deens.
ceeieerue efHe{erleerue Deeiejer ueeskeÀeb®es peerJeveevegYeJe ³eele ef®eef$ele Peeuesues Deensle. ³eeceOetve HetJeea efMe#eCe
IesCes efkeÀleer keÀ<ìoe³ekeÀ nesles Je ieefjyeercegUs peerJeveceeve efkeÀleer nueeKeer®es nesles ns ef®e$eerle Peeues Deens.
l³eeceO³es met®eslee KeUs ³eeb®es DeJeleerYeJeleer, S.[er. Heeìerue ³eeb®es ³eleeJeU, Jner. kesÀ. Heeìerue ³eeb®es
Deeuees keÀesþtve , keÀe. Oe. Hee ìerue ³eeb®es mee[erkeÀeþ®eer efnjJeU, megveboe ceesjKe[keÀj ³eeb®es mce=eflecebOe F.
Deelce®eefj$es meeHe[leele.

keÀeskeÀCe®³ee Yetceer®es ef®e$eCe keÀjCeeN³ee DeveskeÀ keÀLee cejeþer meeefnl³eele Deeu³ee l³eele®e
Deeiejer uesKekeÀebveerner DeeHeu³ee keÀLee efueefnuesu³ee Dee{Uleele. l³eebveer les meesmeueb, Yeesieueb les®e mebJesovee
nesTve J³ekeÌle Peeues. DeeHeues YeeJeefJeMJe l³eebveer ceeb[ues. ³eeceO³es Hejsve peebYeUs ³eeb®es ceeU[gbiee®³ee
kegÀMeerle, efveyeer[, DeOeebie, jeve, ketÀUe®ebê, efye ueesjer, meebpe, keÀeleUHeeCeer ns keÀLeemebûen Òeefme× Peeues.
³eeceO³es Deeiejer Je ÒeceeCe cejeþer DeMee efveYe& yeesueeR®ee JeeHej l³eebveer kesÀuee Deens. ®ebêkeÀeble Heeìerue ns
Demmeue Deeiejer yeepe IesTve efueefnCeejs uesKekeÀ Deensle. l³eeb®es ye sceìîee®ee yesje l³eeb®ee keÀLeemebûen munotes.in

Page 15

15
Òeefme× Deens. ³ee keÀLeemebûenele meeceeefpekeÀ ueeskeÀmebmke=Àleer®e yesceìîee®³ee ªHeeves l³eebveer Gueie[tve
oeKeefJeues Deens. mebHetCe& ûeeceerCe peerJeve DeOeesjsefKele kesÀues Deens.

veJeer cegbyeF&®³ee Gu eLeeHeeueLeer®eer yeoueeb®eer efmLel³eblejs Je l³eeb®ee ûeeceerCe meceepepeerJeveeJej
nesCeeje HeefjCeece Heevegbieuee ³ee keÀLeemebûeneletve ceesnve YeesF&j ³eebveer ef®e$eerle kesÀuee Deens. meeLe&keÀ ne
DeefJeveeMe Heeìerue ³eeb®ee keÀLeemebûen Deeiejer yeesueerleerue efJeveesoer Debieeves peeCeeje Deens. MebkeÀjHeì ne
l³eeb®ee ogmeje keÀLeemebûen Deeiejer yeesueer®eer Je Deeiejer mebmke=Àleer®eer veeU peHeCeeje Deens. S.[er. Heeìerue
³eeb®ee meHeeve ne keÀLeemebûen Keeme Deeiejer ceeleer®ee iebOe DemeCe eN³ee Deensle. keÀmeoej keÀLee efueefnCeejs
nefjYeeT Iejle ³eeb®ee nUo ©meefue ne keÀLeemebûen jnm³ekeÀLeeb®³ee Debieeves peeCeeje Deens. lejerner ³ee
keÀLeebvee Deeiejer YeekeÀLeemebûenele Kee[erkeÀ[®³ee ceeCemeeb®³ee Jesovee keÀe³e Demeleele ³ee®es Ûo³eêeJekeÀ ef®e$eCe kesÀuesues
Deens. DeMeeÒekeÀejs yeN³ee®eMee Deeiejer keÀLeemebûene®eer cejeþer meeefnl³eele ceesuee®eer Yej Ieeleueer Deens.

Deeiejer keÀefJele e :
Deeiejer keÀefJelee ner meeOeejCele: 1984 ®³ee megceejeme efueefnueer peeT ueeieueer. JesieJesieUîee
peefceveeR®³ee Deeboesueveemeeþer meceepe Dee¬eÀcekeÀ yeveuee. ÒekeÀuHeûemleeb®eer uesKeCeer mejmeeJeueer Je l³eeb®eer
DeebleefjkeÀ leUceU keÀefJeles ®³ee ªHeeves keÀeieoeJej Glejueer. ³eeceO³es Heefnu³eeboe Òee. Sue.yeer. Heeìerue
³eeb®ee Deeboesueve ne keÀefJeleemebûen Òeefme× Peeuee. Deeiejer meceepee®³ee Yetefcenerve nesC³ee®³ee HeeMJe&YetceerJej
³ee mebûeneleerue keÀefJelee Deeuesu³ee efomeleele. j eceveeLe cne$es Je cegkesÀMe keÀebyeUs ³eeb®ee efvebieesueer®es HeeCeer
ne keÀefJeleemebûen Deeiejer ceeleerMeer, FLeu³ee ceeCemeebMeer Je FLeu³ee mebmke=ÀleerMeer JesieU veeleb meebieCeeN³ee
Deensle. meYeesJeleeueer Ie[CeeN³ee Ieìveeb®es He[meeo l³eeb®³ee keÀefJelesle efomeleele. De©Ce cne$es ³eeb®ee les
efoJeme Deelee kegÀþs ne keÀefJeleemebûen Òeefme× Peeuee. Hejsve peebYeUs ³eeb®ee yeeJevveHe#eer, ke=ÀUeOetve,
DeelceYeesj ns keÀefJeleemebûen JeemleJee®ee JesOe Iesle peeleevee efomeleele. MebkeÀj meKeeje ce ³eeb®ee
Pee[eleu³ee keÀefJelee ³ee keÀeskeÀCeeleu³ee efnjJ³ee efvemeie&jc³e Yetceer®eer efJeefJeOe ªHes, JeeCeer, He#eer ³eeb®³ee
efJeue#eCe Òeefleceeb®³ee ªHeeves DeeefJeyenjleev ee ns oesve mebûen Deeuesues efomeleele. l³ee®eyejesyej Meebleejece ®eJejkeÀj ³eeb®ee menñepee®³ee
GbYejþîeeJej ne keÀefJeleemebûen Deeuee. Hegb[efuekeÀ cne$es ³eeb®ee nejkeÀle keÀe³e legce®eer ne HetCe& Deeiejer
uesKeerleerue keÀeJ³emebûen ÒekeÀuHeûemleeb ®ee Fefleneme, Deeefoce mebmke=Àleer®es YegF&meHeeì nesCes,
ÒekeÀuHeûemleeb®eer memesnesueHeì, veslesceb[Uer®eer ogìHHeer veerleer, mJeeLeea Je mebkegÀef®ele ieeJeHeg{ejer ³eeb®es Hewmee
Je GHeYeesie ³eeb®³ee veeoeves GodOJemle Peeuesues YeeJepeerJeve HejK e[HeCes Je efJeveesoer Debieeves DeeHeu³ee
keÀefJelesletve meebieleele. mebHetCe& Deeiejer yeesueerleerue ne keÀeJ³emebûen J³eLeeJesoveeb®ee Heb®eveecee ceeb[leevee
efomelees. ®ebêkeÀeble Heeìerue ³eeb®ee peeiej ne ®eejesUîeeb®ee mebûen meeceeefpekeÀ mecem ³ee, J³eLee, owv³e,
og:Ke ³eeJej keÀþesj Òenej keÀjlees. megveerue Heeìerue ³eeb®ee let efleLe ceer, ceesnve YeesF&j ³eeb®ee ÒescemJeªHe
DeeF& lemes®e efJeMJeeme þeketÀj, oce³ebleer YeesF&j, ®ebêkeÀeble ce{Jeer, mebpeerJeve cne$es, kewÀueeme efHebieUs,
cegiieCeHele cne$es, MeesYevee Heeìerue, efoveeveeLe Heeìerue, F. ceesuee®eer Yej keÀeJ³e#es$eele Ieeleueer Deens.

Deeiejer veeìkesÀ :
Heefnues Deeiejer veeìkeÀ cnCetve Ye.ue. Heeìerue ³eeb®es mebieerle ketÀUkeÀe³eoe, mebieerle peceerveoej,
mebieerle ®eew Les jlve nes³e. Deeiejer yeesueerle KeN³ee DeLee&ves veeìkeÀe®eer cegngle&ces{ jesJeueer les ceesnve YeesF&j
³eeb®³ee lejJee ³ee veeìkeÀeves. DebOeÞe×suee PegieejCeejs yeb[Keesj veeìkeÀ cnCetve les ueeskeÀefÒe³e Peeues. munotes.in

Page 16

16
Deeiejer yeesueerle veeìkeÀ meeoj ke ÀjC³ee®ee lees ceesþe Òe³elve Peeuee Je ³eMemJeer Peeuee. ³eeveblej nefjM®ebê
YeesF&j ³eeb®es let keÀveeuee Yeeb[leme, ìeskeÀve Dee³euee JeeN³eeuee, ns mJeefHveue leeb[sue ³eeb®es veeìkeÀ Deens.
ieCeHele Heeìerue ³eeb®es Oeveer ceepee oejes[îee, Oevee®eer YeesF&j ³eeb®es vejer DeeefCe jb Heesjevet, jbpeve þeketÀj
³eeb®es Deeiejer Hesþe, Sue.yeer. Heeìerue ³eeb®es yee³e ®eeueueer Fceeveeve, OevesMJej cne$es ³eeb®es osJe Ieje
Dee³euee, iepeeveve cne$es ³eeb®es ueeKee®es Oebos ve Kee³eos Jeebos F. veeìkesÀ jbi eYetceerJej Deeueer.

³eeveblej Deeiejer yeesueerleerue veeìkeÀeuee J³eeJemeeef³ekeÀ HeefjceeCe efceUtve osC³ee®es keÀece
vebokegÀceej cne$es ³eeb®³ee ceeb[Jee®es YebJeejer ®eeueueb³e keÀe³e ³ee veeìkeÀeves kesÀues. l³eeveblej Sue.yeer.
Heeìueeb®es ceeb [Jeeve Heeb[Je, Fme.F&. Pesj ner veeìkesÀ Deeueer. ®ebêkeÀeble Heeìerue ³eeb®es osJe ojer®e je³e ner
veeìkesÀner Deeueer.

Deeiejer meceepe Je mebmke=ÀleerefJeHeeìerue, cegjueerOej cne$ es ³eebveer kesÀuesues efomeles. l³ee®eyejesyej DeveskeÀpeCe Jele&ceeveHe$eeletve,
efve³elekeÀeefuekeÀeletve keÀLee, keÀefJelee efueefnleevee efomeleele. HeCe l³ee HegmlekeÀ ªHeeves Òeefme× veenerle.
DeMeener keÀJeeRveer Deeiejer meeefnl³e mece=× keÀjC³eel e cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer Deens ns efveefM®ele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) ‘Deeiejer Fefleneme ’ Je mebmke=Àleer mHe<ì keÀje.
___________________________________________________
___________________________________________________
_________ __________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________









munotes.in

Page 17

17 2

Deeiejer yeesueerleerue efveJe[keÀ keÀefJeleeb®ee DeY³eeme

IeìkeÀ j®evee :

2.1 GefÎ<ìîes
2.2 ÒeemleeefJekeÀ
2.3 efJe 2.3.1 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJelee (keÀJeer Je keÀJeef³e$eer)
2.3.2 DeY³eeme¬eÀceele vesceuesu³ee D eeiejer yeesueerleerue efveJe[keÀ keÀefJelee -DeekeÀueve Je
efJeMues 2.3.3 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOeerue DeeMe³emet$es
2.3.4 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleeb®es mJeªHe -efJeMes 2.3.5 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOeerue peeef CeJee Je Yee2.4 meejebMe
2.5 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e / vecegvee ÒeMve
2.6 HetjkeÀ DeO³e³eve / DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer meboYe& HegmlekesÀ

2.1 GefÎ<ìîes

³ee IeìkeÀe®es DeO³e³eve kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee -
 Deeiejer keÀefJeles®es mJeªHe mecep eeJetve Ieslee ³esF&ue.
 Deeiejer yeesueerleerue cenÊJee®es keÀJeer Je keÀJeef³e$eer ³eeb®es keÀefJelesleerue ³eesieoeve peeCetve Ieslee ³esF&ue.
 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleeb®eer DeeMe³emet$es mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJel eeb®es jmeûenCe keÀ©ve l³eeleerue DeeMe³emeeQo³e& Je efJe®eej peeCetve Ieslee
³esF&ue.
 Deeiejer keÀefJeleeb®es mJeªHe - efJeMes Deeiejer keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle Peeuesu³ee peerJeve oMe&ve e®ee, meceepeJeemleJee®ee HejeceMe& Ieslee ³esF&ue.
 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle nesCeejs DevegYeJeefJeMJee®es JesieUsHeCe peeCetve Ieslee ³esF&ue.
 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJelesleerue Mewueer efJeMes munotes.in

Page 18

18 2.2 ÒeemleeefJekeÀ

DeeleeHe³e¥le®³ee IeìkeÀele DeeHeCe ceeveJeer YeeDeY³eemeueer Deensle. YeeefJekeÀeme DeeefCe Nneme ³ee mebkeÀuHeveener DeeHeCe mecepetve Iesleu³ee Deensle. YeeÒeceeCeYeeDeeHeCe efJe®eejele Iesleues. `Deeieje r yeesueer' ®ee DeY³eeme keÀjerle Demeleevee ³ee yeesueer®eer J³eglHeÊeer, efle®ee
efJekeÀeme Je Deeiejer yeesueer®eer cenÊJee®eer JewefMe<ìd³es ceeieerue IeìkeÀele DeeHeCe DeY³eemeueer Deensle. ³ee
yeesueer®ee DeY³eeme keÀjleevee Deeiejer meceepe, ueeskeÀ mebmke=Àleer, ³ee yeesueer®es ÒeYeeJe#es$e Je Deeiejer yeesueer®ee
keÀenermee Fefleneme DeeHeCe peeCetve Iesleuee. Deelee ³ee IeìkeÀele Deeiejer yeesueerleerue efveJe[keÀ keÀefJeleeb®ee
DeY³eeme DeeHeCeeme keÀjeJe³ee®ee Deens.

Deeiejer meceepe ne cetuel e: kegÀCeyeer cnCepes®e MesleerÒeOeeve Deens. `Deeiej' cnCepes veejUer,
HeesHeÀUer, YeepeerHeeuee, ceerþ, efHekeÀefJeC³ee®es efþkeÀeCe nes³e. l³eeJeªve Deeiejele Mesleer keÀjCeeje lees
Deeiejer meceepe Je l³eeb®eer yeesueer cnCepes `Deeiejer yeesueer - Deeiejeleerue yeesueer' cnCetve DeesUKeueer peeles.
ÒeecegK³eeves þeCes, je³eie[, veJeer cegbyeF& ns Deeiejer yeesueer®es ÒeYeeJe#es$e nes³e. ³ee Heefjmejele Deeiejer
yeesueer®ee JeeHej ueeskeÀ keÀjleele. Deeiejer yeesueerle keÀefJelee, keÀLee, keÀeobyejer, v eeìkeÀ Je Deelce®eefj$e
DeMee efJeefJeOe meeefnl³eÒekeÀejele uesKeve Peeuesues Deens. Deeiejer yeesueer®ee DeY³eeme keÀjleevee Deeiejer
yeesueerle efvecee&Ce Peeuesu³ee meeefnl³eefveefce&leer®eener Dee{eJee IesCes cenÊJee®es þjsue.

2.3 efJe
`keÀefJelee' ne cejeþerleerue cenÊJee®ee Je Òee®eerve DeMeer ÒeoerIe& HejbHeje Demeuesuee meeefnl³eÒekeÀej
Deens. ceeveJeer peerJeveeuee J³eeHetve jeefnuesuee Je jefmekeÀefÒe³e Demee meeefnl³eÒekeÀej cnCepes keÀefJelee nes³e.
keÀeUevegjtHe efYevve -efYevve ªHeele keÀefJelee efueefnueer iesueer. efJeefJeOe keÀeJ³eÒekeÀej Je ÒeJeenebceOetve efJeHegue
DeMeer keÀeJ³eefveefce&leer cejeþer meeefnl³e HejbHejsle Peeuesueer Deens. kesÀJeU ceeveJeer YeeJe -YeeJeveeb®eer DevegYetleer
veener lej mecekeÀeueerve meec eeefpekeÀ JeemleJeeuee, efJeefJeOe mecem³eebvee, SketÀCe®e ceeveJeer peerJeveeuee keÀJesle
IesC³ee®ee Òe³elve meelel³eeves keÀefJelesves kesÀuesuee Deens. cejeþer keÀefJeles®ee ÒeoerIe& Demee ne Heì keÀJeer Je
jefmekeÀ Jee®ekeÀeuee Deevebo osle Deeuee Deen s.

ÒeceeCeYeekeÀefJelee efueefnueer iesuesueer Deens. l³ee -l³ee yeesueeRceOetve Peeuesues keÀeJ³euesKeve DeLee&le®e l³ee mecetneuee,
meceepemebmke=Àleeruee, peerJe ve-peeefCeJeebvee J³ekeÌle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles, ns mHe<ì Deens. yeesueer cnCepes
meeceeefpekeÀ peerJeveele kesÀJeU mebJeeo meeOeC³ee®ee, yeesueC³ee®ee J³eJenej keÀjC³eeHegjleer ce³ee&efole vemeles.
Deeiejer yeesueerle peer keÀefJelee efueefnueer ie sueer Deens, leer ÒeecegK³eeves Deeiejer meceepe Je mebmke=Àleer®es oMe&ve
Ie[efJeles. ³ee keÀefJeleebceOetve efvemeie&, He³ee&JejCee®ee Nneme, MenjerkeÀjCee®es HeefjCeece, meeceeefpekeÀ -
meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve, veereflecetu³eeb®ee nesle Demeuesuee N neme, ÒekeÀuHeûemleeb®es ÒeMve, l³eeb®ee
peerJevemebIepeeCeJeles.

munotes.in

Page 19

19 2.3.1 Deeiejer yeesueerleerue keÀJeer Je keÀefJelee :
Deeiejer yeesueerle meeOe ejCeHeCes 1984 ®³ee megceejeme keÀefJelee efueefnueer peeT ueeieueer.
Deeiejer meceepee®es peerJeveoMe&ve Ie[efJeCeejer ner keÀefJelee Deens. cegbyeF&meejK³ee ceesþîee ceneveieje®ee
efJemleej nUtnUt je³eie[, veJeer cegbyeF&, þeCes, HeeueIej ³ee efpeunîeebc eO³es nesT ueeieuee. Deeiejer
meceepeeleerue ueeskeÀeb®³ee peefceveer l³eecegUs mejkeÀejves nmleebleefjle keÀ©ve Iesleu³ee. FLeues cetU®es
YetefceHeg$e osMeesOe[eruee ueeieues. DeveskeÀ Deeboesueves Peeueer. Deeiejer meceepe Dee¬eÀcekeÀ Peeuee. ÒekeÀuHeûem le
ueeskeÀebveer uesKeCeer®³ee ceeO³eceeletve DeeHeu³ee og:Kee®eer peeCeerJe J³ekeÌle kesÀueer. DeeHeueer nkeÌkeÀe®eer peceerve
GOJemle nesleevee l³eeb®³ee cevee®eer nesCeejer leUceU Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle Peeuesueer
Deens. Dev eskeÀ keÀJeer Je keÀJeef³e$eeRveer meeceeefpekeÀ ÒeMveebvee Jee®ee HeÀes[ueer. meceepepeerJevee®es JeemleJe
ef®e$eCe kesÀues. DeveskeÀ mecem³ee ceeb[u³ee. DeY³eeme¬eÀceele Deeiejer yeesueerleerue 14 keÀJeeR®³ee 20
efveJe[keÀ keÀefJeleeb®ee meceeJesMe kesÀu esuee Deens. ³ee keÀefJeleeb®³ee DeeOeejs Deeiejer yeesueer®es mJeªHe
DeY³eemelee ³esF&ue.

DeY³eeme¬eÀceele meceeefJe<ì keÀJeer / keÀJeef³e$eer Je l³eeb®³ee keÀefJelee :
De.ve. keÀJeer keÀefJelee
1. Òee. Sue. yeer. Heeìerue : 1. meejsyeeje®ee Heueeì
: 2. cee³e®³eb megjke̳ee®eer ieesojer
2. Òee. ®ebêkeÀeble ce{Jeer : 3. Deeiejer - keÀesUer
: 4. Dee³e
3. [e@. mebpeerJe cne$es : 5. Deeyeb®ee Deeieesj
4. jeceveeLe cne$es : 6. ceerþ
: 7. veJeer cegbyeF&
5. Hegb[efuekeÀ cne$es : 8. Deeceer peeleer®eb neJe Deeiejer
: 9. FveketÀjer
6. ce. Jee. cne$es : 10. peefceveer®ee legkeÀje
7. cegkesÀMe keÀebyeUs : 11. yeboj
: 12. KeesHeì
8. megveboe cees[KejkeÀj : 13. Deeueb kebÀHeveerJeeueb Deeueb
9. MeesYevee Heeìerue : 14. Hee³eb[e
10. ieCeHele cne$es : 15. Sme.F&.Pes[. veJeje
11. [e@. DeefJevee Me Heeìerue : 16. Keueeìer munotes.in

Page 20

20 12. efoveeveeLe Heeìerue : 17. oerHleeruee ieeJe meeje OeeJeuee
13. efJeMJeeme þeketÀj : 18. Deece®eskeÀjb Deelee ÒekeÀuHe Dee³eue³e
14. oce³ebleer YeesF&j : 19. YeekeÀjer
: 20. Metv³e

meejsyeeje®ee Heueeì
meejsyeeje®ee Heueeì Deeuee³e
ceveeve F®eej keÀe³e
ceebieb Hegjb yeieleme keÀveeuee
ceeªleerve efyemetve pee³e~~Oe=~~
³ekeÀ Heueeì oesve ueeKeeuee
®eeueerme Heueeì efpeceerve keÀe³e
DeeJeje He³emee efþJee®ee keÀveeuee
keÀueyeeve Kesuee®ee ne³e~~1~~
Jeeìe PesJeeuee ye³eveerme O eeJeueer
efle®ee HeVeeme nepeejeve Yeeieb vee³e
peeJe³e cnvele³e meemejmeuee
leguee efpelee®e efþJeCeej vee³e~~2~~
ieueve ®e³eveer yeesìeve Deebieþîee
neleeve keÀje IejJee®ee ne³e
Mes쮳ee efKemeve HeVeeme®ee HegjkeÀe
efomelee efþJee®ee ne³e~~3~ ~
Deeiejer nemetve Yeeveiej vee³e
Deeiieb yeeHe³eb cesueb keÀe³e
JnF&ue l³ee JnF&ue JeefkeÀuetme KeeF&ue
Hetve l³esuee DeejJee keÀje®ee ne³e~~4~~
Iejeve Deeiiee pegvee®e meeceeve
þjJetve osJee®ee ne³e
yee³eketÀ Hetve DeeLee [eskeÀjer Peeueer
yeiee®eer yeeHekeÀìJeeueer yee³e~~5~~

MeyoeLe& : DeeJeje - SJe{e, PesJeeuee - I³ee³euee, meemejuee - meemeN³eeuee, nemetve - Demetve.

cee³e®³eb megjke̳ee®eer ieesojer
cee³e legpeb Fjuesueb megjkeÀ
peJee let ieesojerve Ieeleuebme
leJee legpeb keÀeueerp e ueHeJeleevee
ceer leguee Hee³eueb
HeeJemee®eer Peesj munotes.in

Page 21

21 þb[eR®ee efnJe
Deei³ee Gve
ieesojerve ve³e Iegmet efouebme
meejb keÀmeb lejleb Pesueueb...
keÀmìe®ee Ieece
ieefjyeer®eb Deemeª
³esovee®eer GyekeÀ
³eeve legpeb megjkebÀ Fjueb
Fjuesu³ee megjke ̳eeve let keÀmeb iegleJetve Pesleueb...
Je³e mejueb
ìeketÀve vee³e efouebme
ieeo³eeJej ueesueCeejb Deebie
peJee le[HeÀ[ue
leJee let ieesojer®³eb Gyeve ef®ejer®etHe efyemeerJeueme

MeyoeLe& : Fjuesueb - efJejuesueb, megjkebÀ - uegie[b, ieesojer - ieesOe[er, keÀueerpe - keÀeUerpe, Hee³eueb -
Heeefnueb, Peesj - ve LeebyeCeeje HeeTme, Deei³ee - Deiveer®ee, lejble - Jej®³eeJej, Deemeª - DeÞet,
³esovee - Jesovee, GyekeÀ - ngbokeÀe, ef®ejer®etHe - ef®e[er®etHe

Deeiejer - keÀesUer
Deeiejer - keÀesUer Yeb[e jer nesleer efle®eer Heesjb
Deelee efle®eer Heesjb iesueer ueF& ueF& otj~~Oe=~~

HejefkeÀ³eeb®eer Heesjb efle®³ee Deeueer GjeJej
YeeJeveeb®ee l³eebveer FLes ceeb[uee yeepeej
keÀece Oebos nesles lesJne Deelee Peeueerle yeskeÀej
FLes l³eebvee Deelee keÀ Oeer efceUsvee YeekeÀj
Deeiejer -keÀesUer Yeb[ejer nesleer efle®eer Heesjb
Deelee efle®eer Heesjb iesueer ueF& ueF& otj~~1~~

ce®íerkeÀeìe lee[ercee[er efceþ Keej Keej
Heesìemeeþer Oeev³e osle nesle®e efMeJeej
meeiej Deeiej ³esLes nesles ceesþeues [eW iej
lees[tve-cees[tve Deelee FLes JemeJeueb Menj
Deeiejer - keÀesUer Yeb[ejer nesleer efle®eer Heesjb
Deelee efle®eer Heesjb iesueer ueF& ueF& otj~~2~~

ieesN³eebveer®e kesÀueb nesleb cegbyeF& yeboj
megKeele®e nesles lesJne efiejCeer keÀeceieej
efouueerJej®eer peMeer efleuee ueeieueer vepej
efJekeÀemeele iesueer Iej Deeiejb yeboj
Deeiejer -keÀesUer Yeb[ejer nesleer efle®eer Heesjb
Deelee efle®eer Heesjb iesueer ueF& ueF& otj~~3~~ munotes.in

Page 22

22 SkeÀ-oesve leerve Peeueer cegbyeF& veiej
Leeje veener l³eebvee Deel ee Peeueer nÎHeejb
Oeveer neslee lesJne Deelee Peeuee³e ®eekeÀj
jep³e Deelee Deens GHeN³eeb®ee Gcye³eJej
Deeiejer -keÀesUer Yeb[ejer nesleer efle®eer Heesjb
Deelee efle®eer Heesjb iesueer ueF& ueF& otj~~4~~

pegves veJes keÀe³eos Deelee FLes meebieCee j
nesleer veJnleer cegþYej l³eebvee nekeÀueCeej
GHeN³eeb®³ee PeesHe[îee Deelee keÀe³ece nesCeej
YetefceHeg$e ³esLes osMeesOe[er ueeieCeej
Deeiejer -keÀesUer Yeb[ejer nesleer efle®eer Heesjb
Deelee efle®eer Heesjb iesueer ueF& ueF& otj~~5~~

Dee³e
Dee³eb, legP³ee [eske̳eeJej®ee ìesHeuee
Deved Yejuesueer Jeìer cevee DeeþJeleb³e
ve legPee oce[er vemeuesuee efjkeÀecee HejJeì
ceer Heej Fme©ve peeleb³e, ceer Heej Fme©ve peeleb³e
Dee³eb legP³ee Jeìerve meoe ve keÀoe jevecesJee Demee®ee
peieve®ee meieUe yeepeej l³eeve ceuee efomee®ee
Dee³eb let Mesleeve jeveele keÀeb[levee
ceer ner kegÀ{e³e®ees Deeleu³ee Deele ceªve
ceuee ue³e ue³e Jeeìe³e®eb
legP³ee KeeìsJej®³ee megKeeb®eer mJeHve Hee³e®ees
Hetve ceer ner leJee HegÀìkeÀe Demee®ees
Dee³eb Mesleeve b, jeveeve, Keejerve KeHetve
ceer Hetve legP³ee yejesyej ceesìe Peeuees
Mesleeveb jeveeveb Keejerveb cevee...
ue³e ue³e efMekeÀJeueb, nJeb vekeÀes les efoueb
Depetvener ceer peielees³e l³ee®³eeJej®e
Depetvener ceer efueJelees³e l³ee®³eeJej®e
Depetven er ceer efueJelees³e l³ee®³eeJej®e
Hetve Dee³e Deelee ceeP³ee [eske̳eeJej®ee, legPee nele mejuee³e
cevee Jeeìleb ceep³ee peerJeveele keÀe³e Gjuee³e
Hetve Dee³eb, ceer Hetve keÀesCee®ee lejer DeeF&me yeeHetme ne³e
cnCetve lej peieeJemeb Jeeìle³e ve³ele
legp³eeefMeJee³e meejb peie megve megve Jeeìle³eb...

MeyoeLe& : ìesHeuee - yeebyet®eer ìesHeueer, Jeìer - Deesìer (mee[er®eer Deesìer), HejJeì - uegie[îeeceO³es Hewmes
þsJeC³ee®es efþkeÀeCe, Keejerve - Kee[erle,
munotes.in

Page 23

23 Deeyeb®ee Deeieesj
KeeboeefveJeb ueewì evee ceejuee keÀe Deeyeuee efYecee®ee yeue ³ele³e
keÀeb[îeeJej®eer {sHeueeb uegKeerle, Deeieje®es Jeeìuee ueeiele³e.
Dee³e®ee ve ceepee HeJe®ee Hees®eb Hejsve
®eej keÀeW[îeeveMeer ceerþ Hejle³e
Deece®ee keÀeefMcej cnbpes Deece®es Deeyeb®ee Deeieesj
HeÀjkeÀ DeeJejeme yeHeÀe&®³ee jeMeer le³eeb,
ve Dee³eeb efceþe®es [eWieesj
ueebyeue®ekeÀ DeeieejeJe SkeÀ veboj ìekeÀueer
yeejkesÀyeejkesÀ keÀeW[îeeveMeer peMeer keÀe³e keÀeHeMeer HegÀueueer.
Deeyee Ieeceeve [ye[ye[uesuee, DeeK³ee HeeC³ee®ee yeeìuee
leeW[eve efj®eJeuee
ceerþ DeeJeje Keeje keÀmee, l³ee cevee DeeHemegkeÀ Gcepeuee
ueewìevee neleele n³eleuee, leMeer Dee³e kegÀjyegjueer
þsJe l³ee Keeueer Deeyeveer [jkeÀeueer HeÀesjueer
ceepes DebieejJe®eer uebJe, leeþ Gyeer jMeeueer
Deeieesj efHekeÀJet ve yeeyeeJebt, Deece®eer leeìe meoe Deeueleer
®eej yegkeÀe efMekeÀe HeesjeJebt, ve keÀje DeeHeues DeeieN³eebvee Meeveer

MeyoeLe& : Deeyeb®ee - Jeef[ueeb®ee, Deeieesj - Deeieej, Deeiej, KeeboeefveJeb - KeebÐeeJej, ueewìeve -
ceerþeiejele le³eej nesCeejs e fceþ keÀeW[îeeceOetve yeebOeeJej keÀe{C³ee®eb DeJepeej; SkeÀe ueneveMee Dee[J³ee
ueekeÀ[er HeÀUeruee ueebye yeeyebt®ee oeb[e pees[uesuee Demelees les ueewìeve, keÀeb[e - Meslee®ee yeebOe, osHeuee -
{skeÀUb, HeJee - mebLe ieleerves ®eeueCes, veboj - vepej, Keejpele - KeeN³ee ®eJeer®ee, legjefJele - ®eeuele
(®eHeUeF&ves), Jejle³e - Dees{lees³e, jeueer - jeefnueer

ceerþ
Deeceer neJe peeleer®e Deeiejer
ceerþ yee³e efHekeÀJet mecegbojer
ieesjs mee³eyeeuee keÀueueer ngMeejer
ve ceerþe®ee Peeuee lees J³eeHeej er~~Oe=~~
keÀ<ì Deeceer kesÀueb veeveeHejer
Hewmee vee³e ieeJeuee Heojer
efceþe®³ee JeeJneru³ee nes HeÀjer
ve efceþ pesuee Fbiueb[®es yeepeejer~~1~~
efceþe®eer ®eJe l³eeF& Hee³eueer
meieues peieeveer leer ®eeKeueer
Jeen Jeen meceÐeeJeer kesÀueer
ve Yeejlee®eer Meeve JeeefjJeueer~~2~~
Deeiejb meceoer®e ceesjueer
YejeJeeveb meceoer®e Yejueer
l³ee®esJeb efyeu[eRie GYeer jsueer
Hetve DeeieN³eeb®eer efveMeeveer Hegmeueer~~3~~ munotes.in

Page 24

24 ceerþ yee³e ìeìe ve efyeuee&®ee
veeJe vee³e Deece®es jb Jejueeb ®ee
DeeieN³eebveer ceerþ ³ees efHekeÀJee®ee
ve ìeìe ve efyeuee&veer KeHeJee®ee~~4~~

MeyoeLe& : keÀUueer - keÀUueer, JeeJnu³ee - Jeeneru³ee, l³eeF& - l³eebveer, JeejerJeueer - Jee{Jeueer, jsueer -
jeefnueer, KeHeJee³e®ee - mebHeJee³e®ee.

veJeer cegbye F&
DeeF& iees DeeF&, F&®e keÀe³e iees yeeF&
peeruee iees yeesueleeve veJeer cegbyeF&~~Oe=~~
efmejkegÀveer yeble ³esTve DeeKejb
YetceerHet$eevee®e kesÀue Giejb
PesTve l³eeb®eer Deeoea YeekeÀjer
ceeuekeÀevee®e yeleb kesÀue efYekeÀejer
DeeF& iees DeeF&~~1~~
mLeeefvekeÀeb®es IejeJeb efHeÀjJetveMeer veebiej
efmejkegÀveer j®euee efmeceWì®ee [eWiej
He³eues efceuee®eb leu³ee yeeJeer®e Heeveer
Deelee leb cegvemegHeeueìer®eer ceveceeveer
DeeF& iees DeeF&~~2~~
yeer Sce ìer meer ®³ee ieeN³ee me[sJeu ³ee meeN³ee
JeepesJeuee leerveer meieu³eeb®ee yeesN³ee
MesleeefceþeJeb peeJee®ee DeeieN³ee®ee HeesN³ee
Deelee ve³e l³eebvee keÀ³ee efceuele veeskeÀN³ee
DeeF& iees DeeF&~~3~~
Dee³eueer Jnleer efmejketÀ keÀjeuee yeoue
leerveer leb efouee GHeemec eejer®eb Jeeoue
efMe#eCe vee³e leb veeskeÀjer vee³e
DeeieN³eeb®es HeesjeJeer keÀe³e KeeJee®ee®e vee³e?
DeeF& iees DeeF&~~4~~

MeyoeLe& - efmejkegÀveer - efme[keÀesves, yeveb - cnCes, DeeKejb - FkeÀ[s, leu³ee - yeeyeer®eb - leueeJe efJenerj,
ieeN³ee - iee[³ee, KeeJee®ee®e - Kee³e®e³e.

Deeceer peeleer®e neJe Deeiejer
Deece®ee jiele ne³e Gve Gve, cnvetve leb Deyeerceeve efMejeJejer
Deeceer peeleer®eb neJe Deeiejer vee³e HeJee& pesuee meieuee lejer~~Oe=~~
leJee Deeceeuee ue³e Deeueleb He³emeb
OejleerJeb jele Jnlet keÀJemeb ye³emeb
keÀe³e Jnlee Deece®ee leJee þeìceeì
ngjebHegje JnJetve Peeuee meHeeì munotes.in

Page 25

25 DeeLee keÀ³ee lees ceesyeeF&ue ve³e jeF&ueer FmeìkeÀ ieejer Ieesjer~~1~~
jepekeÀejveeb®ee leb Deeceer®e efkeÀjb
vekeÀes le³ee vegmeleb®e ceejletve H esÀjb
pejer Deece®ee le³ee Heesì vee³e Yejb
lejer keÀ³eeHegve Hegj®eb ³ekeÀ meejb
³ees mesì ceepee, lees ceepee keÀ©ve pesueer peerveieeveer HegÀkeÀì meejer~~2~~
vekeÀes l³eeuee Deeceer meueece þeskeÀletve
Gpesj ve³e lej keÀeueesKeeve JeueKeletveb
ueeb[sueyeeN³eebvee keÀ³eHegve osletve
ìe³eceeJeb mekeÌkesÀ YeeJeeuee®e HeÀejletve
DeeJeªmes efnmm³eemeeþer peueceoel³ee®es IeMeeJejer~~3~~
vewles®e jepekeÀejC³eeb®es ueeietve Heeþer
yeeueHeve leªveHeve neleeve Deeueer³e keÀeþer
Heesjeyeeueeb®³ee cebiee jmeer Jejeleer
lejer Hegve megKee -ogKeeve DeejkeÀeþer
kegbÀ[efuekeÀ meebiele³e Iejuesueer ve Iejle³e ieesþ F& KejesKejer~~4~~

MeyoeLe& : jiele - jkeÌle, Deyeerveeve - DeefYeceeve, efMejeJejer - [eske̳eeJej, Oejlejerve - peefceveerJej,
GjeHegje JnJetve - meJe& keÀener nesJetve, FmeìkeÀ - Fmìsì, Òee@Heìea, Deeceer®e efkeÀj - SkeÀ vebyej®es,
keÀ³eeHetve - kegÀþsHeCe, peerveieeveer - meJe& Dee³eg<³e, vewles®e - vekeÀes les, cebieejMeer - ceeietve, ieesþ - iees<ì

FveketÀjer
Deeceer Gieme ve³e Yeeb[e®et H eesje neJe HejkeÀuHeûemleeb®eer
meeF&ye letceer FveketÀjer keÀje F peeiee ne³e keÀesve®es yeeHeeme®eer~~Oe=~~
³ekeÀ Jnleer yeeye cnesìer Dee³ee Heev³ee®eer
³es ieeJeeb®eer ueesKee Heev³eeuee ³eeJee®eer
Meeblee ve leueer Dee³ee Deece®eer Jnleer
ceeJeje keÀeìîee®eer le ieveleer®eb veJeleer
Deeve®es®e Deeiejeb®es ceerþeJeb Yejle Jnleer Heesìe yeJeleskeÀeb®eer~~1~~
lees osJegue ve efHeHeuee®ee Peejb Deepetve ne³e Jn
veeJe ceepee ne³e les osJeueeb®es HeeìerJeb
³ees P³ee meeleyeeje F vekeÌkeÀue Dee Jeej®eer
keÀe Hee³epes legceeuee HegjkeÀer veesìeb®eer
lejer keÀuee ef®eìer meebieleeJe Deeceoej Keemeoeje®eer~~2~~
Heesìe Heev³ee®ee Deece®es meieuee pesuee³eb
Hegjb kewÀmee JedF&ue cnCetvemeer ne³eb ne³e
efmeketÀvemeer HekeÌkeÀe Hegve y³eekeÀej j euet
peeiebve kebÀHeveer Deece®es cnCetve Deeuet
DeeJeje nemetve Dee³ee Deece®ee lejer ³esue Deeueer³e YeerkeÀ ceebiee®eer~~3~~
meeF&ye Keje - Keesìe meebiee ceveeb®ee
Deecee keÀ³e meebiet vekeÀe Heg[eN³eeb®ee
jepekeÀejCee®ee Dee³ee mecebob vee³e Jn munotes.in

Page 26

26 HejkeÀuHeûemle ef®ebleeletj ne³e Jnb
FveJeer kegbÀ[efuekeÀ legcee veeskeÀjer Ðee lejer Jee®ecesve®eer~~4~~

MeyoeLe& : FveketÀjer - ®eewkeÀMeer, Gieme - Giee®e, Dee³ee - FLes, vekeÌkeÀue DeeJeej®eer - DeeJee[e&®eer
vekeÌkeÀue, y³eekeÀej - yeskeÀej, peeieve - peeiesle

peceerveer®ee legkeÀje

efKemeve vel³ee efojke̳ee
lejer yeefnveer Jeeìle vel³ee Hejke̳ee
Keueeìerve Jnlee SkeÀ Keesmee
keÀece keÀje®et efleLeb peesmee peesmee
DeevemeJe keÀeceeuee ueeie®et
[eskeÀJe pesJeve vnsJee®et
keÀeb[Jeb YeekeÀjer KeeJee®et
l³eele®e meceeOeeve ceevee®et
Keesmeve neslee leuee
cneJeje Oeje®et l³eeleuee
lesuee®eer Oeej keÀceer Demee®eer efvemeesìeuee
lejer ®eJe ue³e Demee®eer pesJeveeuee
Keesmee efyeu[juee FkeÀuee
l³ee HewMeeveb Yeebouee Fceuee
ìsyeue Keg®eea Deelee pesJeeuee
Hetve meceeOeeve efveIetve pesuee
Deelee ieeo³ee efiejob³eeJej ueesueleb³e
lejer [esu³ee®eer PeesHe ceesjleb³e
HewMeeb®eer DeeMee peemle®e JeeNnueer
megKe Heueeuee³e ueebye®³ee HeeJeueer
peceerveer®ee l egkeÀje NneJeos peJeUer
leer®e ne³e DeeHeueer meeJeueer
veeleer ieesleer Fmeª vekeÀe
HeÀmeJee HeÀmeJeer keÀª vekeÀe

yeboj
yejs®e efomeebMeer Deepe pesuet yebojeJe
keÀe³e Jnleb le³eb? keÀF&®e vnJeleb!
le³eb Jnleer Gmeveer nevetve ìekeÀuesueer ceeleer®eer Yej
jsleer, Fìe, Kejer, ve [yej~~Oe=~~

keÀ³eb pesueer leer [esue, JeeN³eeJeb [tueveejer
keÀ³eb pesueer leer Jnjer, Heev³eeJeb Pegueveejer
OeeJele Jnleb Deepe le³eb ceeleer®eer {bHej
jsleer Fìe Kejer ve [yej~~1~~ munotes.in

Page 27

27 lebJeb Deemee®eer yebo jeJe keÀesu³eeb®eer OeeJeHeue
ceeJeN³ee®³ee Heeìîee JeeJeveeN³ee keÀesueveeR®eer HeueeHeue
®eeueueer Jnleer Deepe le³eb keÀesieeN³eeb®eer iejyej
jsleer, Fìe, Kejer, ve [yej~~2~~

Pe³eu³ee Deemeleerue veejueer HegveJee keÀleerkeÀ le³eb meepeN³ee
efHeÀju³ee Deemeleerue keÀleerkeÀeb®³ee Jejeleer®³ee meleN³ee
Deepe le³eb keÀe@ve®eer keÀe@veuee ve³e Keyej
jsleer, Fìe, Kejer, ve [yej~~3~~

MeyoeLe& - efomeeMeer - efoJemeebveer, pesuet - iesuees, [esue, Jnjer - íesìer nes[er, JneJeveeN³ee - Jeentve
vesCeeN³ee, keÀesieeN³eeb®eer ie[ye[ - cepetjeb®eer ie[ye[, Jejeleer®³ee meleN³ee - veJeN³eeuee [eske̳eeJej®eer
ueivee®eer í$eer, keÀe@ve®eer - keÀe@veuee - kegÀCee®eer kegÀCeeuee

KeesHeì
Dee³emeb ceepe KeesHeì Jnle kegÀje®eb
pJeeje®e Heeveer Dee³eueb keÀe les yegje®eb~~Oe=~~

KeesHeìeJeb ceepes veueer®eer keÀewueb
kegÀjeuee ceerveer iesªMeer jbieerJeueb
KeesHeìeve ceepes yeepeJeb efvepee®eb~~1~~

KeesHeìe®es YeJeMeer meieueer Keejer
Keejerve®ee ef®eKeesue Hetve ue³e Yeejer
yeebOeJeeMeer ®eeueleevee keÀleerkeÀ peve Heje®eb~~2~~

Keejerve ceepes ceeJej Jnleb jeme
®eesje Heesjeb®ee ceepes peerJeeuee O³eeme
ceeJeN³eeMeer ceepeb KeesHeì Yeje®eb~~3~~

efMejkeÀes®es YejeJeeve meieueb pesueb
KeesHeìe®es peeieJeb yebieueb Pewueb
DeeþJetveer l³eeuee De eLeb keÀe³e ueje®eb
Dee³eme ceepe KeesHeì Jnleb kegÀje®eb~~4~~

MeyoeLe& - KeesHeì - kegÀ[e®eer PeesHe[er, pJeeje®eb Heeveer - mecegêe®³ee Yejleer®e HeeCeer, yegje®eb - yeg[e³e®eb,
veUer®eer keÀewueb - pegv³ee keÀeUeleerue keÀewueeb®ee ÒekeÀej, kegÀjeuee - kegÀ[e®eer efYeble, yeepeJeb - pegveer
keÀeL³eeves efJeCeuesueer Keeì, Keejerve - Kee[erceO³es, ceeJejb - ceemeUer, ueje®eb - j[e³e®eb

Deeueb kebÀHeveerJeeueb Deeueb.
Deeueb kebÀHeveerJeeueb Deeueb
ve l³ee®e Deece®es peceerveerJeb [esue munotes.in

Page 28

28 ne³eerle He keÌkeÀ les HewmebJeeueb
HewMee®³ee peesjeJej ceeb[ueve Kesue~~
keÀeþ ve keÀesì ceesªve Meeveer
efHekeÀu³ee peefceveer kesÀu³ee peeveer
l³eeb®es [esu³eebvemeer Oee³e Oee³e Heeveer
ve keÀuee jb efyemeN³eeb®³ee Yejleeve ieesveer~~
³ee Yetceer®eer ueskeÀjb Deeceer
keÀuee jb efYekebÀuee ueeJeleeJe legceer
KeeN³ee ve KeesN³eeMeer Deece®eer veeleer
keÀuee jb KeeJeeuee ueeJeueb®e ceeleer~~
veesìeb®eer yeb[ueb KeHetve peeleer
jeJee®eer keÀe³e ceb [ieesj ceeleer
Deece®es Heesjebvee veeskeÀN³ ee osleer
le megKeeveer meceoer oesve Ieeme Keeleer~~
meejsyeeje®ee HeÀueeì ÐeeJee
jeJeeuee Deece®ee Iejìe þsJee
yeesuee Deece®esMeer legceer yeesuee
ve keÀuee jb ceboerve Jn³eer oueeue~~
cee³eyeeHe legcneuee keÀesve Deeceer
cee³e Deece®eer F keÀeuee efvebieueJe legceer
keÀmeueb legce®eb jb meesìb ueesìb
ve Deeceeuee efYekeÀ®eer oeJeleeJe Jeeì~~

MeyoeLe& - [esueb - [esUs, peeveer - yeUkeÀeJeCes, efyemeN³eeb®³ee - ogmeN³eeb®³ee, KeeN³ee - Keep³ee, [ieesj
- oie[

Hee³eb[e
Hevepee ceePee uebieesìJeeuee
HeCepeer ceePeer KeeW[Jeeueer
Meslee Yeelee efHekeÀF&le Jnleer
ve HeesìeHegjlee keÀceF&le Jnleer~~
Hevepeveer ceePes SkeÀ yesme kesÀuee
Deepetmeuee ceepes meeueve Oeejuee
ef®eKeuee legjF&le meeueve pesuee
ve Deepetme ceepee HeÀe³eveue Peeuee~~
Hevepee ceePee HekeÌkeÀe neTmeuee
ve Deepetmeuee veeskeÀjer meesOeeuee ueeieuee
SkeÀ oerme Hevepee®ee cewlej Deeuee
ve Hevepeeuee keÀe³e yee³e meebietve pesuee
Heeie IesTve Hevepee leueJeb iesuee
ve efpeleejer®eer oesve ìeHe e PesJetve Deeuee
mee³eyeeuee Yesì osTve Deeuee munotes.in

Page 29

29 ve efyemejsefove Deepetme ceemlej Peeuee~~
veeskeÀjeruee Deepetme Meejeve Deeuee
ve yeeHeemeuee ceePes HekeÌkeÀe efMekeÀJeuee
efMeketÀve yeeHetme meensye Peeuee
veb HekeÀ ªHe³es keÀceJeeuee ueeieu ee~~
yeeyeveer cevee keÀeuespeele Oeejueer
ve HekeÌkeÀer efMekeÀJetve [ekeÌìjerve kesÀueer
Hevepee ceePee ceªve pesuee
Hetve efMe#evee®ee Hee³eb[e Heeª pesuee...

MeyoeLe& - KeeW[Jeeueer - ueppee j#eCeemeeþer [eske̳eeJej Iesleuesues ueeskeÀjer Jem$e, legjF&le - leg[efJele,
leueJeb ö leUs, efpeleejer - ce®íer®ee ÒekeÀej, efyemejs efome - ogmejs efoJeMeer, Meejeve - Menjele, yeeyeveer
- yeeyee, Heej - Hee[Ces

SmeF& Pes[ veJeje
SmeF& Pes[ veJeje
veb l³ee®ee mejkeÀej keÀjJeuee
mejkeÀej keÀjJeu ee veb l³eeuee
Yeejleeve efHeÀjJeuee... ~~Oe=~~
efceUtve MeslekeÀjer meejs
ueeJet ³ee®³ee nUo Debieeuee
cees®ex Iees osT ®eHeueeb®³ee ceeuee... ~~1~~
iee{JeeJej yemetve DeeHeuee
veb ³ee®³ee yeeefMebie ieg[i³eeu ee
meesyele Deeues JeNne[
ueeieues oueeue vee®ee³euee... ~~2~~

Peeueer ueieerve IeeF& efcejJet
ueeieues mejkeÀejer ieesleeJeuee
®eej SkeÀ®³ee veesìermeeb®³ee
ueeieues De#eoe Jeeìe³euee~~3~~
MegYe cebieue meeJeOeeve yeesueoevee
ueeieues c eb$eer Yeeb[e³euee
cees®ex OejCes meYee keÀ©ve
MeslekeÀjer ueeieues Deensj uee³euee... ~~4~~
Jejele je³eie[ele Deeueer
³ee®eer DeeCejer oejele
yegleeje IesTve neleele
nekeÀuetve ueeJet Hejle... ~~5~~
munotes.in

Page 30

30 `SmeF& Pes[ veJeje' - mejkeÀejves nesT I eeleuesu³ee `mHesMeue FkeÀe@vee@efcekeÀ Peesve' ÒekeÀuHe
IeeueJeC³eemeeþer (efJejesOeemeeþer) MeslekeÀN³eebveer kesÀuesu³ee Deeboesueveemeeþer menYeeieeletve efvecee&Ce Peeuesueer
keÀefJelee.

MeyoeLe& - ceeuee - ceeUe, nej, ieesleeJeuee - ieCeieesle, vee lesJeeF&keÀ - De#eoe - De#elee, yegleeje -
Pee[t, kesÀjmegveer

Keueeìer
Keueeìer Jeueeìer,
Peieje Deeceg®es ueueeìer~~
peceerve Peeueer Heueeì leJeMeer,
ueesveer Keeleb³e leueeìer~~
Fmeªve pesuet HeN¿ee, GOeeveuesuee oN³ee,
efnjJeer Meslee, Heg Àueuesueer Yeelee,
vew Jeepeb Iegbietj keÀeþer~~
YeeJeeb®ee ve osJee®ee, vew j yeeyee KeeJee®ee,
efcejiee®ee Heeveer Hejb, oeìtve ³esleb³e Tj,
YeJeleeueer oeìb Hetjb, ve YeeT vew YeeJeeHeeþer~~
Deeceer®e yeveuet YeeF&, Deved les leb ítHe keÀmeeF&,
Deblejueer Deeceg®eer DeeF&, ved Hejke̳eebvee Peeueer IeeF&,
Peieje ³ees keÀesveemeeþer~~

MeyoeLe& - Keuee[er - ieeJeepeJeU®eer Heeb{jer, Peieje - Yeeb[Ce, HesNne - Heeì, oN¿ee - mecegê, Heueeì
- Huee@ì, leJeMeer - lesJneHeemetve

efoHleeruee ieeJe m eeje OeeJeuee
keÀveJeìeruee efojke̳ee Jnl³ee leJee Heletj
ueskeÀe YeeJe legPee keÀleer JeeNnuee
efMeiejsì®ee HeekeÀerì leemeeleemeeuee keÀeNnuee
leJee legPes efoHleeruee ieeJe meeje OeeJeuee~~
yeesìeve Deebieþîee, neleeve IeN³eeue, ieu³eeve ®ewve
efHeÀje³ee megmeeì Smeer keÀej
peJee³euee jespe ieeþe®ee yeej
keÀesyeN³ee®es jmee mebie jceves efPebieuee~~
uebieesìer®es peeiebJe yesueyee@ìce efMeJeuee
keÀjieesìe HesÀketÀve He@ÀMeve®ee HeÆe ueeJeuee
iegìKee leeW[eve ìeketÀve `Sme', `vees' keÀ jeJeb ueeieuee
oeªHee³eer mebmeej jmeeleueeuee iesuee
J³emeveeHee³e kegÀueeuee yeÆe keÀleer ueeJeuee
Deepe SkeÀ Ieemeeuee let ceneve keÀleer Peeuee
leJee legPeer meeJeueer yeietve ieeJe meeje Heebieuee~~
munotes.in

Page 31

31 Keueeìerve Jnlee Kee®ej ve Keesmee
efHekeÀefJele Jnleb Yeele HeÀmee HeÀmee
Deelee Deeiejeve vee³e Keesmee ve Iejeuee Jeemee
legP³ee keÀjjveerveb ueskeÀe meejb yeIe Oejuee~~
Keueeìerve ueeJeleb Jnlet YeW[ Yeepeb ceesHe ceesHe
GkeÀjerle Jnlet ®eJeu³ee®³ee MeWiee ìesHe ìesHe
yeebOeeJej u eeefJele Jnlet leJemee Deeved keÀekeÀN³ee
Keeleevee ef®eueer efHeueer Ketme keÀleer Jeeìueer~~

Deece®eskeÀjb Deelee HejkeÀuHe Dee³eueb³e
He³eues kewÀmee pee@je®ee Heeveer
Mesleeve ve yeejeve Iegmee®ee
meoeve keÀoe yeejeF& ce³eveb
Ke·³eeve Heeveer jJee® ee
Deemet PesJetve pesuee lejer
yeesueKetì Ye©ve ceemeueer ieJee®eer
Deeiejeve [ieje®es HeÀìervee
ef®ebyeesjer neleeuee ueeiee®eer
Iejeve {esceveer Yeªve
keÀeN³ee keÀesueerce Deemee®ee
megkesÀ ve Jeues ceemeueer®ee
ceespeceeHe vemee®ee
leeìueerYej Dee lejekeÀeìer
ceepej KeeTve peeJee®eer
keÀebyeN³ee kegÀleN³eeb®eer
JeìerJeb ³esjPeeje jJee®eer
HeeJev³ee ceebÐeemeeþer
meceoer oermejele KeHee®eer
Hejl³eskeÀe®ee ueesYe Jnlee
cnCetve ceevegmekeÀer peHee®eer
Deelee Mesleevee yeejevee YejeJe Pe³euee³e
ve pee@je®ee Heeveer efvekeÀefjuee pesuee³e
Deece®esmeeþer ³ee meieuee
Hegjeve Pe³euee³e
keÀe? leb Deece®es keÀjb Deelee
HejkeÀuHe Dee³euee³e

MeyoeLe& : He³eues - HegJeea, pee@je®ee Heeveer - mecegêe®³ee Yejleer®es HeeCeer, yeej - KeeN³ee HeeC³ee®eer Mesl eer,
meoe ved keÀoe - vesnceer, melele, Deemet - ceemeUer HekeÀ[C³ee®es íesìs meeOeve (peeUs), yeesueKetì -
ceemeUer þsJeC³eemeeþer yeebyetHeemetve efJeCeuesueer ìesHeueer, Heeìer keÀeN³ee keÀesueerce - íesìîee DeekeÀeje®eer
keÀesuebyeer, DeelejekeÀeìer - ceeMeeb®eer Deele[er Je keÀeìs, ®eyee®eer - Heesì Yeªve Kee³e®eer, HeeJev³ee munotes.in

Page 32

32 ceebod³eebmeeþer - HeengCes Je Flej ceeCemeebmeeþer, HejleskeÀe®ee - Òel³eskeÀe®ee, ueesye - ueesYe, Òesce, Pe³euee³e
- Peeues Deens, efvekeÀj - mecegêe®eer HegCe& Deesnesìer nesl es lesJne®eer HeeC³ee®eer HeeleUer

YeekeÀjer
YeekeÀjer Pesleueer Jeueeuee
leb peeJeeuee ueeieueb lejb
ve ueeieueb legkeÀjb Hejeuee
leJee ceepes Oesveeve Dee³euee
keÀe JejMeer p³ee efomeleb meeoe megoe
l³ee vemeleb leJeje meesHee - letveer ceie Heev³eeMeer
ceuetve ceuetve ceJe kesÀueeme Heerþ
ve efMekeÀefJeueerme
keÀ³ee®e ve kegÀjkegÀjveejer
®eeboeiele ieesue YeekeÀjer
DeeLee ceer ceuegveMeer
ceJe keÀjle³e ceepeb yellej veMeerye
ve meebole jJeleb leje pesuesueb peerJeve,
HegveJe®es ®eeboeiele iejiejerle
leJeeyeer ceepes ceveeve ³eeb®e ³esleb
keÀe Jeªve legveer p³ee efMekeÀefJeueelee
l³ee leJeje veJelee meeoe
HeeKe efceìtveMeer, ®eej efYelleerleueb
Oejb ueeJeleebvee efpejJeeuee
let ieoieouesueer legpeer veboj
keÀ³ee efYejJ ele Jnleerme ceepes vebojuee

MeyoeLe& - Jeueeuee - JeUe³euee, lejb - le[s, Oesveeve - O³eeveele, ceJe - ceT, DeeLee - Deelee, yellej
- yeLLe[, jJeleb - jenles, leJeje - lesJe{b, veJelee - veJnleb, HeeKe - HebKe, efpejJeeuee - efiejJee³euee,
Oejb - Oe[s, veboj - vepej, efYejJele - efYe[Jele

Metv³e
efueJev³ee®eb Jeueve ueeiev³ee®es Deeoer
efueJelee ³esv³eemeejkeÀe DeekeÀej cnbpeer Metv³e
cebie, efpejJele peelet DeeHetve
ve³ee Jeeìe ve³eer Jeuevee
ve njJetve peelet
DebkeÀeb®es YetueYeuew³eeve e fueue³ee
Yeesuee - Yeeyeje Metv³e efvemeeìleb
DeeHeu³ee neleeveMeer
DeekeÀjbceesjerve iegbLetve Hejlee Hejlee
peceeKej®ee®es leeuesyeboe
efvejjlekeÀ, HeeskeÀeue Metv³e leJeje munotes.in

Page 33

33 Gjle³e neleer
Metv³eeHeemetveles, Metv³eeHeletj®es ³es HejJeemeeve
SkesÀkeÀ Iej, mej keÀjle iesuesuees DeeHetve
SkeÀ ceJej, HeÀkeÀmle HeìeJej®eer

MeyoeLe& - efpejJele - efiejJele, efvemeeìleb - efvemeìleb, neleeveeMeer - neleeletve, iegbLetve - iegbletve,
leeuesyeboeve - leeUsyebo, efvejjlekeÀ - efvejLe&keÀ, HeeskeÀe ue - HeeskeÀU, Metv³eeHeletj®es - Metv³eeHe³e¥le®es,
HejJeemeeve, - ÒeJeemeele, ceJej - ceesnesj, HeÀkeÀmle - HeÀkeÌle

2.3.2 DeY³eeme¬eÀceele vesceuesu³ee Deeiejer yeesueerleerue keÀefJelee - DeekeÀueve Je efJeJes®eve :

1. Òee. Sue. yeer. Heeìerue : 1. meejsyeeje®ee Heueeì
: 2. cee³e®³eb megjke̳ee®eer ieesojer

Heefj®e³e - Òee. Sue.yeer. Heeìerue ns Deeiejer yeesueerleerue SkeÀ ceev³eJej meeefnefl³ekeÀ Deensle. keÀefJelee,
veeìkesÀ, SkeÀebefkeÀkeÀe, ueefueleieÐe ³ee ÒekeÀejele l³eebveer uesKeve kesÀ ues Deens. mesJeeefveJe=Êe ÒeeO³eeHekeÀ
Demeuesues Sue.yeer. Heeìerue ns je³eie[ Yet(1889) ne l³eeb®ee Deeiejer yeesueerleerue Heefnuee keÀefJeleemebûen Deens. l³eeveblej `mee[syeeje®ee Heueeì'
(1997) ³eeefMeJee³e `Fbefojepeer : SkeÀ keÀefJelee', `ceO³eje$eer®ee met³ee&mle', `íkegÀueer Hejer' ns
keÀefJeleemebûen l³eeb®es Òeefme× Deensle. ngleelcee, ceeb[Jeeve Heeb[Je, Iej peHeeJeb Demeb, ®eewkeÀìeryeensj®eer
®eewkeÀì, ueHeÀ[b Peeueb DebieeMeer F. veeìkesÀ Je o meces jesue, o Sb[ Dee@HeÀ o Hues, SkeÀ je$e peUleevee F.
SkeÀebefkeÀkeÀe Òeefme× Deensle. l³eebveer keÀener ueefueleuesKevener kesÀues Deens.

1) `mee[syeeje®ee Heueeì ' ner Sue.yeer. Heeìerue ³eeb®eer keÀefJelee l³eeb®³ee®e meeojerkeÀjCeec egUs efJeMesueeskeÀefÒe³e þjuesueer Deens. Hewmee neleer He[u³eeJej Deeiejer meceepeele keÀesCeleer HeefjJele&ves Peeueer,
³eeyeÎue®es ceeefce&keÀ Yee<³e l³eebveer ³ee keÀefJelesletve kesÀuesues Deens. SJe{e YejHetj Hewmee pesJne Deeiejer
meceepeeleerue ueeskeÀeb®³ee neleer He[uee lesJne l³ee HewMee®ee keÀmee GHe³eesie kesÀuee iesuee, HewMee®eer GOeUHeÆer
keÀMeer kesÀueer iesueer ³eeyeÎue®es Yee<³e keÀJeer keÀjleele. HewMeecegUs HejmHejeb®eer veelesmebyebOener keÀmes efyeIe[le
iesues DeeefCe newme, ceewp e-cepee keÀjC³eele®e ne Hewmee G[Jeuee iesu³eecegUs Hegvne keÀmes oeefjêd³e Deeues ns
Del³eble ceeefce&keÀ Meyoele keÀJeer ³esLes meebieleele.

meejsyeeje®ee Heueeì Deeuee³e
ceveeve F®eej keÀe³e
ceebieb Hegjb yeIeleme keÀveeuee
cee©leerve efyemetve pee³e

peefceveer®³ee efJe¬eÀerletve Òe®eb[ Hewmee neleer Deeu³eecegUs ceeiesHeg{s ve Heenlee cee©leer ceesìej Kejsoer
keÀjC³ee®ee efJe®eej ceveele ³eslees. SJe{e efceUeuesuee Hewmee ceeies keÀesCeeuee þsJee³e®ee Deens. lees nJee lemee
Ke®e& keÀjCes, Ò emebieer oeª DeeefCe pegieejeJejner lees GOeUuee peelees. yeefnCe pesJne efle®ee Jeeìe ceeiee³euee
³esles efle®eener HewMeeyeÎue®ee nJJ³eeme keÀJeerves J³ekeÌle kesÀuee Deens. ieUîeele, yeesìele Debieþd³ee Ieeuetve munotes.in

Page 34

34 Mesìpeer meejKes Hewmes efKeMeele yeeUieC ³ee®eer newme efvecee&Ce nesles. HewMee®³ee nJ³eemeeHeesìer veelesmebyebOe
megìleele. DeeHeuesHeCee ve<ì nesTve peelees. l³eeJe©ve efJekeÀesHeeuee iesuesues Yeeb[Ce MesJeìer keÀesìe&le peeles.
Deeiejer Demetve keÀe³e GHe³eesie DeMeer FKeeuues lejer ®eeueleerue HeCe ceeIeej I³ee³e®eer veener. DeMee efpeÎerves keÀefJelesleerue ne efveJesokeÀ Hewmee neleer
Deeu³eeves keÀmee Jeeielees Deens. keÀJeerves DemJemLeHeCes ns JeemleJe ceeb[ ues Deens.
’Iejeve Deeiiee pegvee®e meeceeve
GjJetve osJee®ee ne³e
yee³eketÀ Hegve DeeLee [eskeÀjer Peeueer
yeiee®eer yeeHekeÀìJeeueer yee³e“

Iejele meceeve Je Jemlet pegv³ee Peeu³eeves l³ee veJeerve DeeCee³e®³ee Deensle. yee³ekeÀes Je³emkeÀ
Peeueer Deens, l³eecegUs yee@yekeÀìJeeueer yeeF& DeeCeC³ee®es ceveele ³esles. ceeefce&keÀ DeMeer ef®ebleveMeeruelee ³ee
efþkeÀeCeer keÀefJelesletve J³ekeÌle nesles. cnCepes Hewmee neleer He[u³eeJej Deeiejer meceepeele keÀesCeleer HeefjJele&ves
Peeueer, meceepeel eerue ueeskeÀebceO³es JeeieC³ee yeesueC³eele keÀe³e yeoue Peeues, ³ee®es JeemleJe ef®e$eCe ³ee
keÀefJelesletve ³esles.

2) `cee³e®³eb megjke̳ee®eer ieesojer ' - Sue.yeer. Heeìerue
³ee keÀefJelesle keÀJeerves oeefjêdîeele Òe®eb[ keÀ<ì GHemeCeejer DeeF& J e efle®³eeyeÎue®eer ceguee®³ee
ceveele Demeuesueer Deeoje®eer YeeJevee J³ekeÌle kesÀueer Deens. DeeF& DeeHeu³eemeeþer efkeÀleer keÀ<ì GHemeles
DeeefCe l³ee®eer Jee®³eleener leer kegÀþs keÀjerle veener. ³eeyeeyele keÀJeer cnCeleele,

’cee³e legpeb Fjuesue b megjkeÀ
peJee let ieesojerve Ieeleuebme
lesJee legpeb keÀeueerpe ueHeJeleevee
ceer leguee Hee³eueb“

DeMee Meyoele keÀJeer DeeF&ves oeefjêd³eele keÀmes efoJeme keÀe{ues. Tve, Jeeje, HeeTme meejb keÀener
menve keÀ©ve let oeefjêd³ee®es ®eìkesÀ Deecneu ee Heesnes®et efoues veenerme. Dee³eg<³eYej keÀeyee[keÀ<ì keÀ©ve,
Ieece ieeUtve iejeryeerle®e let mJele: peerJeve IeeueJeues. J³eLee - Jesoveeb®ee ngbokeÀe let keÀOeerner J³ekeÌle kesÀuee
veenerme. DeeF&®³ee pegv³ee Peeuesu³ee efJejuesu³ee uegie[d³eele cee ³es®eer Gye Deens. kegÀìgbyeemeeþer DeeF& efkeÀleer
keÀ<ì Iesles ³ee®eer peeCeerJe ³ee keÀefJelesletve keÀJeer J³ekeÌle keÀjleele. ³ee meJe& iees<ìer DevegYeJeu³ee Je Heg{s Je³e
Peeu³eeJej meg×e DeeF&®³ee ieesOe[er®eer Gye keÀJeeruee keÀe³ece Òesce osle je efnueer.

’ieeÐeeJej ueesueCeejb Deebie
peJee le[HeÀ[ue
leJee let ieesojer®³eb Gyeve ef®ejer®etHe efyemeerJeueme“

DeMeer YeeJevee keÀJeer Sue.yeer. Heeìerue J³ekeÌle keÀjleele. DeeF&®³ee Òescee®ee ceefncee JeCe&ve
keÀjleevee®e DeeF& keÀjerle Demeues u³ee keÀ<ìe®eer peeCeerJe keÀJeerves ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle kesÀueer Deens.
DemJemLe keÀjCeejer m$eer peeCeerJe keÀJeerves ³eeletve J³ekeÌle kesÀueer Deens. meelel³eeves keÀ<ì keÀjCeejer
Iejeleerue m$eer efkeÀleer ogKe Je Jesovee menve keÀjles.
munotes.in

Page 35

35 meejebMe -
Lees[ke̳eele, Òee. Sue.yeer. Heeìerue ³eeb®³ee Deeiejer yeesueerleerue ³ee oesvener keÀefJelee JewefMe<ìîeHetCe&
DeMee Deensle. keÀefJeleebceOeerue DeeMe³e, yeesueerleerue Mewueer Je MeyomeeQo³e& ³eecegUs ³ee keÀefJelee DeeHeu³ee
ceveeuee JesieU e DevegYeJe osleele. `mee[syeeje®ee Heueeì' ³ee keÀefJelesletve Deeiejer meceepeele Peeuesues
HeefjJele&ve keÀJeerves ceeefce&keÀHeCes ceeb[ues Deens. lej `cee³e®³eb megjke̳ee®eer ieesojer' ner keÀefJelee DeeF& DeeefCe
cegueeleerue YeeJeyebOe J³ekeÌle keÀ jles. efMeJee³e DeeHeu³ee cee³es®³ee GyeoejJe=Êeerves meJee¥vee YejYe©ve Òesce osles
ne cenÊJee®ee efJe®eej ner keÀefJelee DeeHeu³eeuee osles.

2. Òee. ®ebêkeÀeble ce{Jeer : 3. Deeiejer - keÀesUer
: 4. Dee³e

Heefj®e³e -
®ebêkeÀeble ce{Jeer ns Deeiej er yeesueerleerue keÀJeer Je keÀeobyejerkeÀej cnCetve Heefjef®ele Deensle.
`Òenej' ne l³eeb®ee keÀeJ³emebûen Òeefme× Deens. efMeJee³e `GOeU³ee' Je `yeepeej' ³ee keÀeobyeN³eener l³eeb®³ee
veeJeeJej Deensle. `ceer YetefceHeg$e' ner l³eeb®eer Dee@ef[Dees meer [er Òeefme× Demetve l³eeb®³ee meeefnl³e uesKeveeuee
DeveskeÀ HegjmkeÀejner efceUeuesues Deensle. 16 J³ee jep³emlejer³e Deeiejer meeefnl³e mebcesuevee®es les DeO³e#e
nesles.

1) Deeiejer - keÀesUer - ®ebêkeÀeble ce{Jeer ³eeb®³ee `Deeiejer -keÀesUer' ³ee keÀ efJelesletve ³esLeerue cetU
Demeuesues YetefceHeg$e -Deeiejer meceepe Flejeb®³ee Dee¬eÀceCeecegUs keÀmee DemJemLe Peeuee Deens, ³ee®es ef®e$eCe
³esles. cegbyeF& DeeefCe Heefjmejele ceesþd³ee ÒeceeCeele Deeuesues HejkeÀer³e ueeW{s FLeu³ee YetefceHeg$eeb®³ee peieC³eeJej
keÀmes HeefjCeece keÀjleele ³ee®es JeemleJe ef®e$e keÀJeerves ³esLes ceeb[ues Deens. cegbyeF& DeeefCe Heefjmejeleerue
Deeiejer - keÀesUer -Yeb[ejer ns pes ueeskeÀ nesles ³esLes ns megKeemeceeOeeveeves Je Deeveboeves jenle nesles. HejkeÀer³e
ueeskeÀ ³esTve ³esLeerue YetefceHeg$eeb®ee jespeieej l³eebveer yeUkeÀeJeuee Deens. Deelee ³esLeerue cetU®³ee ueeskeÀebvee
keÀeceOeboe efceUle veener. les yeskeÀej Peeues Deensle. l³eebvee keÀOeer YeekeÀjerner Deelee veerì efceUsvee, DeMeer
o³eveer³e DeeJemLee l³eeb®eer Peeueer Deens.

HeesìeHegjleb Oeev³e efHekeÀJeC³ee®eer peceerve nesleer. ceesþ ceesþeues [eWiej nesles. meeiej Je Deeiej
cnCepes Mesleer nesleer, efceþeiejs nesles. HeCe MenjerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle ns meJe& [eWiej HeÀes[tve Menjs
JemeJeueer iesueer. l³ee®es og:Ke Je Demene³elee keÀJeerves ³esLes J³ekeÌle kesÀueer Deens.
’meeiej Deeiej ³esLes nesles ceesþeues [eWiej
lees[tve-cees[tve Deelee FLes JemeJeueb Menj“

DeMeer og:Kele YeeJevee keÀJeer J³ekeÌle keÀjlees Deens. Fbûepeebveer cegbye F& yeboj meg© kesÀues. lesJne
cegbyeF&uee efiejCeer keÀeceieej megKeeves peiele neslee, HeCe efJekeÀemee®³ee veeJes veeJeeves ns yeboj, Deece®eer Iejs Je
MesleerJee[er meJe&®e Deelee HejkeÀer³eeb®³ee leey³eele iesues Deens. l³eecegUs cetU®³ee YetefceHeg$e ³esLetve nÎHeej
Peeuee Deens. ner ogKejer Jesovee keÀJeer J³ekeÌle keÀjleele. cetU cegbyeF&®es DeveskeÀ GHeveiejs Peeueer. l³eecegUs
cetU®ee YetefceHeg$e cee$e ³esLetve nÎHeej Peeuee Deens. SkesÀkeÀeUer Oeveer DemeCeeje, ceeuekeÀ DemeCeeje cetU®ee
Deeiejer -keÀesUer ceeCetme cee$e Deelee ³ee cegbyeF&le GHeje Peeuee Deens DeeefCe GHejs cnCetve yeens©ve Deeuesu³ee munotes.in

Page 36

36 ueeskeÀeb®es jep³e Deelee cegbyeF&Jej Deens, jepeOeeveerJej Deens DeMeer og:Kee®eer peeCeerJe ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle
nesles.
’Oeveer neslee lesJne Deelee Peeuee³e ®eekeÀj
jep³e Deelee Deens GHeN³eeb®ee Gcye³eJej
Deeiejer -keÀesUer Yeb[ejer nesleer efle®eer Heesjb
Deelee efle®eer Heesjb iesueer ueF& ueF& otj “

YetefceHeg$eeb®³ee ceveeleerue DemJemLelee keÀJeer J³ekeÌle keÀjleevee®e pegves v eJes keÀe³eos meebietve Deelee
Lees[sHeÀej pes YetefceHeg$e ³esLes jeefnues Deensle, l³eebveener nekeÀueC³ee®ee Òe³elve Deens DeeefCe GHejs cnCetve
Deeuesues yeensj®es ueeskeÀ Deelee FLes keÀe³ece®es JeemleJ³e keÀ© ueeieues Deensle. l³eecegUs cetU®ee Yetef ceHeg$e
keÀmee osMeesOe[eruee ueeiesue ³eeyeÎue®eer Deme¿e Jesovee keÀJeerves J³ekeÌle kesÀueer Deens. cegbyeF&®ee YetefceHeg$e
DemeCeeje ne Deeiejer -keÀesUer meceepe MenjerkeÀjCee®ee Òeef¬eÀ³esle keÀmee Yej[uee peelees Deens DeeefCe
l³ee®³eemeceesj DemeCe ejer DeveskeÀ DeeJneves keÀesCeleer Deensle, ³ee®es JeemleJe ef®e$eCe ®ebêkeÀeble ce{Jeer ³ee
keÀefJelesle keÀjleele.

Lees[ke̳eele, ®ebêkeÀeble ce{Jeer ³eeb®eer Deeiejer -keÀesUer ner keÀefJelee Deeiejer meceepeeleerue
YetefceHeg$eeb®³ee cevee®es og:Ke , DemJemLelee, Demene³elee Je DeeJneveeb®eer peeCeerJe ef®eef$ele keÀjCeejer
ceeb[Ceejer keÀefJelee Deens. ue³eye× Meyoj®evescegUs ³ee keÀefJelesuee JesieUs Demes YeeefDeens. DeeMe³e DeeefCe ceeb[Ceer®³ee ¢<ìerves SkeÀ cenÊJee® eer keÀefJelee þjles.

2) Dee³e - ®ebêkeÀeble ce{Jeer ³eeb®eer `Dee³e' ner keÀefJelee DeeF&Meer Demeuesueer ÒesceYeeJevee, efle®³ee
keÀ<ìe®eer peeCeerJe DeeefCe DeeF&Meer pees[ues iesuesues veeles peerJeveele efkeÀleer cenÊJee®es Deens, ne cetu³eefJe®eej
ossCeejer keÀefJelee Deens. efJeefJeOe ªHes ef®eef$ele keÀjleevee®e keÀJeerves Deelee DeeF& vemeu³eeves efle®eer
peeCeJeCeejer GCeerJe ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle kesÀueer Deens. DeeF&®³ee mee[er®³ee Deesìerle pebieueeleuee
jevecesJee Demee³e®ee. DeeF& ke Àeyee[keÀ<ì keÀje³e®eer. efle®³ee [eske̳eeJej keÀe³ece DemeCeejer yeebyet®eer ìesHeueer
cnCepes keÀ<ì keÀjCeejer DeeF& keÀJeeruee DeeþJeles. keÀJeer cnCeleele, ceuee keÀe³ece DeeþJeles DeeF&®ee HejJe[
cnCepes keÀcejsuee uegie[d³eele Hewmes þsJeC³ee®eer pe eiee, p³eele keÀOeerner Hewmes vemee³e®es HeCe lejerner DeeF&Meer
Demeuesues efpeJneUîee®es veeles keÀJeeruee DeefOekeÀ cenÊJee®es Jeeìles.

’Dee³eb let Mesleeve jeveeve keÀeb[levee
ce ner kegÀ{e³e®ees Deeleu³eeDeele ceªve
ceuee ue³e ue³e Jeeìe³e®eb
legP³ee KeeìsJej®³ee megKeeb®eer mJeHve Hee³e®ees
HeCe ceer ner leJee HegÀìkeÀe Demee®ees“

cnCepes keÀJeerves DeeHeueer nleyeuelee ³esLes J³ekeÌle kesÀueer Deens. DeeF&®³ee keÀ<ìe®eer peeCeerJe
Deensle efle®es keÀ<ì keÀceer JneJesle efleuee megKe efceUe Jes ³eemeeþer keÀJeer Òe³elveMeerue Demelees. Mesleer, Kee[er,
jeve ³eeb®³eeHeemetve ceer KetHe keÀener efMekeÀuees Demes keÀefJelesleerue efveJesokeÀ cnCelees. legP³ee yejesyej ceer ns
meejs Heentve®e ceesþe Peeuees Deens. nJeb vekeÀes les meejb ceuee efc eUeueb. Deepener ceer pes keÀener efMekeÀlees Deens.
pes peielees Deens l³ee®³eeJej®e ceer uesKeve keÀjlees Deens. DeeF& legPee ceeP³ee [eske̳eeJej®ee nele Deelee
mejuee³e ner og:Kee®eer meue cee$e keÀefJelesletve J³ekeÌle nesles.
munotes.in

Page 37

37 ’Hetve Dee³eb, ceer H etve keÀesCee®ee lejer DeeF&me yeeHetme ne³e
cnCetve lej peieeJemeb Jeeìle³e ve³ele
legP³eeefMeJee³e meejb peie megve megve Jeeìle³eb...“

DeeF& efMeJee³e ns meejs peie®e keÀmes DeeHeu³eeuee megve megve Jeeìles DeeefCe DeeF&ves efouesues Òesce,
efouesues DeeMeerJee&o efveJesokeÀeuee keÀe³ece cenÊJee®es Jeeìleele. cnCetve DeeHeCener kegÀCee®es lejer DeeF& -yeeHe
Deenesle ³ee®eer peeCeerJe keÀJeeruee nesles. Deelee DeeF& veener, efle®³eeefJekeÀueelcekeÀefjl³ee ceeb [u³ee Deensle. l³ee ÒesceYeeJeves®ee menpe DeeefCe megboj DeefJeIe[lees.

3. [e@. mebpeerJe cne$es : 5. Deeyeb®ee Deeieesj

Heefj®e³e -
J³eJemee³ee®es [e@keÌìj Demeuesues mebpeerJe cne$es ³eebveer Deeiejer yeesueerle keÀeJ³eue sKeve Je
veeìd³euesKeve kesÀuesue Deens. `GjCe ieewjJe HegjmkeÀej' l³eebvee ÒeeHle Peeuee Demetve DeeHeu³ee uesKeveeletve
Deeiejer meceepee®eer meÐeefmLeleer les J³ekeÌle keÀjleele.

5) Deeyeb®ee Deeieesj - [e@. mebpeerJe cne$es
`Deeyeb®ee Deeieesj ' ner l³eeb®eer keÀefJelee DeeHeu³ee Jee[ -Jeef[ueeb®es KetHe ceesþs Demes efceþe®es
Deeiej nesles. l³eele DeeF& -Je[erue keÀeyee[ keÀ<ì keÀ©ve ceerþ keÀmes le³eej keÀjle Demele, ³ee®es JeemleJe
ef®e$eCe keÀJeer keÀjleele. DeeHeues ns efceþe®es Deeiej cnCepes keÀ Jeeruee peCet keÀeMceerj®e Jeeìlees. HeÀkeÌle
eflekeÀ[s yeHeÀe&®³ee jeMeer DeeefCe FkeÀ[s Heeb{js MegYe´ efceþe®es [eWiej SJe{e®e keÀe³e lees HeÀjkeÀ oesvnerceO³es
keÀJeeruee peeCeJelees Deens.

’ueebyeue®ekeÀ Deeieeje®e SkeÀ veboj ìekeÀueer
yeejkesÀmee jkesÀ keÀeW[d³eeJeMeer peMeer keÀe³e keÀeHeMeer HegÀueueer“

Demes DeeHeu³ee Heeb{N³eeMegYe´ efceþe®³ee Deeieeje®es JeCe&ve JesieJesieUîee GHecee osTve keÀJeerve
megboj He×leerves kesÀues Deens. DeeHeues Je[erue cnCepes Deeyee efceþeiejele keÀ<ì keÀjleev ee Ieeceeves
[ye[yee³e®es. Jeef[ueeb®³ee keÀ<ìe®eer peeCeerJe ³esLes keÀJeerves J³ekeÌle kesÀueer Deens. `Deeye' ®³ee cnCepes
Jeef[ueeb®³ee efþkeÀeCeer Demeuesues `efYecee®es yeU' DeeefCe ueewìve (efceþeiejele le³eej nesCeejs ceerþ
keÀeW[d³eebceOetve yeebO eeJej DeeCeC³ee®es SkeÀ DeJepeej) KeebÐeeJej IesTve Jeef[ueebveer Dee³eg<³eYej kesÀuesu³ee
keÀ<ìe®eer peeCeerJe keÀJeer J³ekeÌle keÀjleele. l³eecegUs Deeiejer meceepeeleerue ceguee -cegueeRveer efMe#eCe I³eeJes
DeeefCe mJele:®ee efJekeÀeme Ie[JeeJee, DeMee ÒekeÀej®eer ÒesjCee ner keÀefJelee osles.

’Deeieesj efHekeÀJetve yeeyeeJetb, Deece®eer leeìe meoe Deeueveer
®eej yegkeÀe efMekeÀe HeesjeJetb, ve keÀje DeeHeues DeeieN³eebvee Meeveer“

DeMee ÒekeÀej®ee ÒesjCeeoe³eer efJe®eej [e@. mebpeerJe cne$es ³eeb veer `Deeyeb®ee Deeieesj' ³ee keÀefJelesletve
J³ekeÌle kesÀuee Deens. Deeiejer meceepeeuee ceeie&oMe&keÀ þjCeejer DeeefCe efMe#eCee®es cenÊJe JeCe&ve keÀjCeejer ner munotes.in

Page 38

38 l³eeb®eer cenÊJee®eer keÀefJelee nes³e. JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee GHecee Je ¢<ìeble osTve Deeiejer meceepee®es
meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ JeemleJe l³eebveer ³ee keÀefJelesletve DeOeesjsefKele kesÀues Deens.

4. jeceveeLe cne$es : 6. ceerþ
: 7. veJeer cegbyeF&

Heefj®e³e -
JeeefCep³e MeeKesletve HeoJeerOej Peeuesu³ee keÀJeer jeceveeLe c ne$es ³eeb®es ` efvebieesueer®eb Heeveer ' Je
`Deepegme®ee vebieesì' ns keÀeJ³emebûen ÒekeÀeefMele Peeuesues Deensle. Hee®eMesntve DeefOekeÀ ieerles l³eebveer efueefnueer
Demetve meer[er Je [erJner[er®³ee ceeO³eceeletve leer ÒekeÀeefMele Peeuesueer Deensle. Deeiejer yeesueer efJekeÀefmele
keÀjC³eele l³eeb®ee cenÊJee®ee menYeeie Deens. ve=l³e, veeìd³e Je meeefnl³e uesKevee®eer DeeJe[ l³eebvee Demetve
otjoMe&veJej l³eeb®es keÀe³e&¬eÀce Òemeeefjle Peeuesues Deensle. DeveskeÀ HegjmkeÀejebveer l³eebvee mevceeefvel e
keÀjC³eele Deeuesues Deens.

6) ceerþ - jeceveeLe cne$es
`ceerþ' ³ee keÀefJelesletve keÀJeer jeceveeLe cne$es ³eebveer Deeiejer meceepee®³ee og:Kee®eer peeCeerJe
vesceke̳ee Meyoele J³ekeÌle kesÀueer Deens. Dee³eg<³eYej keÀ<ì keÀjCeeje, ceerþ le³eej keÀjCeeje Deeiejer meceepe
keÀe³ece keÀmee ogue&ef#ele jenlees. l³eeb®³ee keÀ<ìe®eer peeCeerJe keÀesCeeueener vemeles. efMeJee³e cetU®eer
Demeuesueer efceþeiejs MenjerkeÀjCe, DeewÐeesieerkeÀjCe ³eecegUs keÀMeer YegF&meHeeì Peeueer DeeefCe l³eeletve Deeieje r
meceepee®³ee Jeeìd³eeuee J³eLee -Jesovee keÀJeerves ceeb[u³ee Deensle. JeDeeefCe l³ee®ee J³eeHeej cee$e ieesN³ee meensyeeves cnCepes Fbûepeebveer keÀmee kesÀuee. efMeJee³e keÀ<ì keÀ©vener
Deece®³ee Heojer keÀOe er®e Hewmee Deeuee veener, ner Deeiejer meceepee®eer ogKejer Jesovee ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle
nesles.

’keÀ<ì Deeceer kesÀueb veeveeHejer
Hewmee vee³e ieeJeuee Heojer
efceþe®³ee JeeJneru³ee nes HeÀjer
ve ceerþ pesuee Fbiueb[®es yeepeejer“

DeMeer og:Kee®eer peeCeerJe keÀJeer J³ekeÌle keÀjleele. DeeHeCe pes ceerþ le³eej keÀjlees Deenesle,
l³ee®eer ®eJe meJe& peieeves ®eeKeueer Deens. efMeJee³e l³ee®es keÀewlegkeÀner peieYej ueeskeÀebveer kesÀues Deens.
l³eecegUs Yeejle osMee®eer Meeve Jee{ueer, De mee Deeiejer meceepee®³ee efþkeÀeCeer Demeuesuee DeefYeceeve keÀJeer
J³ekeÌle keÀjleele. keÀeUeyejesyej ner ceerþeiejs Deelee ve<ì nesT ueeieueer Deensle. l³eeJej YejeJe ìeketÀve
veJ³ee Fceejleer Je efyeefu[bie GY³ee jent ueeieu³ee Deensle. l³eecegUs Deeie jer meceepee®eer efveMeeCeer®e Hegmeueer
peeC³ee®ee OeeskeÀe l³eeletve peeCeJelees Deens.

’ceerþ yee³e ìeìe ve efyeuee&®ee
veeJe vee³e Deece®es Jejueeb®ee
DeeieN³eebveer ceerþ ³ees efHekeÀJee®ee
ve ìeìe ve efyeuee&veer KeHeJee®ee“ munotes.in

Page 39

39 Deecner keÀ<ì kes Àues ceerþ efHekeÀefJeues HeCe Deece®³ee Jeef[ueeb®es veeJe l³eeJej keÀOeer®e ueeieues veener
lej ìeìe DeeefCe efyeuee& ³eeb®³ee veeJeeves les Deepener efJekeÀues peeles. cnCepes keÀ<ì Deecner keÀje³e®es DeeefCe
J³eeHeej cee$e ogmeN³eebveer keÀje³e®ee ner og:Kee®eer meue keÀJeer Del³eble vesceke̳ee Meyoele `ceerþ' keÀefJelesletve
ceeb[leele.

7) veJeer cegbyeF& - jeceveeLe cne$es
`veJeer cegbyeF&' ³ee keÀefJelesle jeceveeLe cne$es ³eebveer ÒekeÀuHee®³ee veeJeeKeeueer Deeiejer meceepee®³ee
peefceveer ce esþd³ee ÒeceeCeele efme[keÀes kebÀHeveerves nmleiele kesÀu³ee. l³eecegUs FLeuee YetefceHeg$e ne keÀmee GHeje
Peeuee. mLeeefvekeÀ Deeiejer meceepee®³ee peerJeveele efvecee&Ce Peeuesues ns meJe& ÒeMve Del³eble ceeefce&keÀ Meyoele
keÀJeerves J³ekeÌle kesÀues Deensle. MenjerkeÀjCee®ee Deeiejer meceepe peerJeveeJej Peeuesuee efJeHejerle HeefjCeece
keÀJeeruee l³eeletve J³ekeÌle keÀje³e®ee Deens.

’mLeeefvekeÀeb®es IejeJeb efHeÀjJetveMeer veebiej
efmejkegÀveer j®euee efmeceWì®ee [eWiej
He³eues efceuee®eb leu³e e yeeJeer®e Heeveer
Deelee leb cegvemegHeeueìer®eer ceveceeveer“

DeMee Meyoele efme[keÀes kebÀHeveerves YetefceHeg$eeb®³ee peefceveer keÀMee yeUkeÀeJeu³ee. l³eeb®eer DeOeea
YeekeÀjer efnmekeÀeJetve Iesleu³eecegUs l³eeb®³ee peerJeveele DeveskeÀ ÒeMve ef vecee&Ce Peeues Deensle. mLeeefvekeÀeb®³ee
peefceveerJej Deelee efme[keÀesves veebiej efHeÀjJetve efmeceWì®eer pebieues GYeer kesÀueer Deensle. efMeJee³e nkeÌkeÀe®es
HeeCeerosKeerue Deeiejer meceepeeuee efceUle vemetve ÒeMeemevee®eer ceveceeveer keÀMeer ®e eueles, Dev³ee³e Del³ee®eej
keÀmee neslees Deens ³ee®es JeemleJe ef®e$eCe jeceveeLe cne$es J³ekeÌle keÀjleele.

mLeeefvekeÀ YetefceHeg$eebvee Deelee veeskeÀjerner efceUle veenerle DeeefCe MesleeJej peeTve l³eebvee ceerþner
le³eej keÀjlee ³esle veener. D eMee efmLeleerle l³eeb®³eeJej GHeemeceejer®eer JesU Deeueer Deens. keÀener
mekeÀejelcekeÀ yeoue keÀjC³eemeeþer efme[keÀes kebÀHeveerves Deeueer, Deeiejer meceepeeuee DeeMee oeKeJeueer HeCe
efMe#eCener veener DeeefCe veeskeÀjerner veener DeMee keÀeUele Deei ejer meceepeeves keÀmes peiee³e®es ne Yeer³ee keÀefJelesletve keÀJeerves ceeb[uee Deens. `DeeF& iees DeeF&, F&®e keÀe³e iees yeeF&' DeMee j®evescegUs `veJeer cegbyeF&'
keÀefJelesuee SkeÀ ue³eye×lee ÒeeHle Peeueer Deens. jeceveeLe cne$es ³eeb®³ee oesvner keÀefJelee Deeiejer meceepee®es
Yeer
5. Hegb[efuekeÀ cne$es : 8. Deeceer peeleer®eb neJe Deeiejer
: 9. FveketÀjer

Heefj®e³e -
Hegb[efuekeÀ cne$es ³eebveer Deeiejer yeesueerle JewefMe<ìd³eHetCe& Demes keÀeJ³euesKeve kesÀues Deens. DeeHeu³ee
ceeleerMeer veeles pees[le ke=À`Deeiejer keÀefJeles®ee yeeoMene' ne yengceevee®ee efkeÀleeye l³eebvee efceUeuee Deens. peeieeflekeÀ Deeiejer cejeþer
mebcesueveele (cee@efjMeme) l³eebveer DeeHeu³ee `njkeÀle keÀe³e legce®eer' ³ee keÀefJeles®es 501 Jes meeojerkeÀjCe
kesÀues Deens. les DeveskeÀ HegjmkeÀejeb®es ceevekeÀjer Demetve ÒekeÀuHeûemle Deeiej er meceepee®³ee ÒeMveebvee l³eebveer munotes.in

Page 40

40 DeeHeu³ee keÀefJelesletve Jee®ee HeÀes[ueer Deens. ÒekeÀuHeûemle MeslekeÀN³eeb®³ee peefceveer iesu³eecegUs nesCeejs neue,
efceUeuesuee Hewmee ³eesi³e He×leerves ve JeeHeju³eeves Jeeìd³eeuee Deeuesueer memesnesueHeì Deee fCe Deeiejer
meceepee®eer kewÀefHeÀ³ele l³eebveer DeeHeu³ee keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle kesÀueer Deens.

8) Deeceer peeleer®eb neJe Deeiejer - Hegb[efuekeÀ cne$es
`Deeceer peeleer®eb neJe Deeiejer' ner Hegb[efuekeÀ cne$es ³eeb®eer keÀefJelee Deeiejer m eceepepeerJevee®es
JeemleJe ef®e$e jsKeeìCeejer keÀefJelee Deens. Deeiejer Demeu³ee®ee DeefYeceeve Deecneuee Deens. SkesÀkeÀeUer
Deecneuee YejHetj Hewmes efceUeues HeCe iewjceeiee&ves les GOeUu³eecegUs, Leeìeceeìele peerJeve peieu³eecegUs
meJe&keÀener mebH eÊeer Jee³ee iesueer DeeefCe Deelee Deece®³ee peerJeveele DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce Peeues Deensle,
Demee DevegYeJe ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle neslees. `DeeHeueer meejer peerveieeveer HegÀkeÀì iesueer' DeMee ÒekeÀej®ee
HeM®eeleeHee®ee YeeJe ³ee keÀefJele sleerue efveJesokeÀ J³ekeÌle keÀjlees Deens.

’keÀe³e Jnlee Deece®ee leJee þeìceeì
ngjebHegje JnJetve Peeuee meHeeì
DeeLee keÀ³ee lees ceesyeeF&ue ve³e jeF&ueer FmekeÀì ieejer Ieesjer“

DeMee Meyoele Deeiejer meceepee®es meÐeHeefjefmLeleerleerue ef®e $eCe keÀJeer Hegb[efuekeÀ cne$es keÀjleele.
SkesÀkeÀeUer Demeuesueer meceepee®eer meOevelee DeeefCe Deepe GÓJeuesueer oeefjêd³ee®eer HeefjefmLeleer ³ee®es
JeemleJe ef®e$eCe keÀJeerves kesÀues Deens. jepekeÀejCeele vekeÀes l³ee Heg{eN³eeb®³ee yejesyej jentv e DeeHeuee
GojefveJee&n keÀjlee ³esle veener. Heg{eN³eeb®³ee ceeies Heg{s efHeÀ©ve keÀenerner GHe³eesie veener ³ee®eer peeCeerJe
nesles. Deece®es yeeueHeCe, le©CeHeCe Jee³ee iesues DeeefCe neleer Deelee keÀeþer Deeueer Deens DeMee ÒekeÀej®ee
YeeJe keÀefJel esletve J³ekeÌle neslees Deens. ª{er HejbHejs®³ee peeleele De[keÀuesuee, J³emevee®³ee Deenejer iesuesuee
Deeiejer meceepe SkesÀkeÀeUer meOeve neslee, mebHevve neslee. Deepe cee$e Yetefcenerve Peeuesuee ne meceepe
GHesef#ele Demes peerJeve peielees Deens l³ ee®es ef®e$eCe ³ee keÀefJelesletve keÀJeerves kesÀues Deens. Deeiejer meceepeeves
keÀþesj Hejer#eCe keÀjC³ee®eer iejpe keÀJeerves J³ekeÌle kesÀueer Deens.

9) FveketÀjer - Hegb[efuekeÀ cne$es
keÀJeer Hegb[efuekeÀ cne$es ³eeb®eer `FveketÀjer' ner ÒekeÀuH eûemleeb®eer kewÀefHeÀ³ele ceeb[Ceejer keÀefJelee
Deens. JesieJesieUîee ÒekeÀej®es ÒekeÀuHe Deeu³eecegUs peefceveer efJekeÀu³ee iesu³ee HeCe efJekeÀemee®eer HeÀUs cee$e
Deeiejer meceepeeuee keÀOeer®e ®eeKelee Deeueer veenerle. cetU®ee ne YetefceHeg$e keÀe³ ece GHesef#ele®e jeefnuee.
ÒekeÀuHeûemleeb®eer memesnesueHeì, jepekeÀer³e veslesceb[UeRveer meeOeuesuee mJele:®ee mJeeLe& DeeefCe HewMee®ee
efJeefve³eesie ³eesi³e He×leerves ve keÀjlee Deeu³eeves Deeiejer meceepeeJej Deelee keÀesCeleer JesU Deeueer Deens, ³ee®es
Jesoveeoe³eer ef®e$eCe ner keÀefJelee keÀjles. ³ee HeeMJe&YetceerJej `FveketÀjer' ³ee keÀefJelesle keÀJeer Hegb[efuekeÀ cne$es
cnCeleele,

’Deecner Gieme ve³e Yeeb[e®et Heesje ne®e ÒekeÀuHeûemleeb®eer
meeF&ye legceer FvekegÀjer keÀje F peeiee ne ³e keÀesve®es yeeHeeme®eer“

DeMeer efJeveJeCeer ne ÒekeÀuHeûemle MeslekeÀjer keÀjlees Deens. ieeJeele SkeÀ ceesþer HeeC³ee®eer efJenerj
nesleer. meJe&®e ueeskeÀ lesLetve HeeCeer Yeje³e®es. iegC³eeieesefJeboeves SkeÀ$e jene³e®es. ieeJeele Deeveboer Jeele eJejCe
nesles. yengleskeÀeb®eer efceþe®eer Deeiejs nesleer DeeefCe l³eeJej l³eeb®ee GojefveJee&n ®eeuele Demes. HeCe kebÀHev³ee
Deeu³ee, ÒekeÀuHe Deeues DeeefCe Deecner yeskeÀej Peeuees. YeerkeÀ ceeiee³e®eer JesU Deece®³eeJej Deeueer. Deece®³ee munotes.in

Page 41

41 peefceveer Demetve cee$e Deece®es peieCesner keÀþerCe nesTve yemeues Deens, DeMee ÒekeÀej®eer Keble ³ee keÀefJelesletve
keÀJeer J³ekeÌle keÀjerle Deensle.

’HejkeÀuHeûemle ef®ebleeletj ne³e Jnb
FveJeer kegbÀ[efuekeÀ legcee veeskeÀjer Ðee lejer Jee®ecesve®eer“

ÒekeÀuHeûemle ef®ebleelegj Deensle, l³eebvee Oe[ veeskeÀjerner veener DeeefCe Meslepeceervener veener.
efkeÀceeve Jee@®eceve®eer lejer veeskeÀjer osC³ee®eer efJevebleer efveJesokeÀ keÀjlees Deens. DeMee keÀþerCe HeefjefmLeleerle
³ee meJe& iees<ìeR®eer efveH e#eHeeleerHeCes ®eewkeÀMeer keÀjC³ee®es DeeJeenve, efJevebleer ne ÒekeÀuHeûemle MeslekeÀjer
keÀjlees Deens. l³ee®eer keÀ©Ce keÀneCeer keÀJeerves ³ee keÀefJelesletve Meyoye× kesÀueer Deens.

SketÀCe keÀJeer Hegb[efuekeÀ cne$es ³eeb®³ee `Deeceer peeleer®e b neJe Deeiejer' Je `FveketÀjer' ³ee oesvner
keÀefJeleebceOetve Deeiejer meceepepeerJevee®es HejKe[ JeemleJe J³ekeÌle nesles. meceepee®eer J³eLee, Jesovee Je
og:Kee®eer peeCeerJe vesceke̳ee Meyoele keÀJeerves ³esLes ceeb[ueer Deens.

6. ce. Jee. cne$es : 10. peefceveer®ee legkeÀje

Heefj®e³e -
efMe#ekeÀer HesMeeletve mesJeeefveJe=Êe Peeuesues ce.Jee. cne$es ³eeb®eer KeesH³eeleerue ef®eJeef®eJeeì, yeesue
DeYebiee®es, GKeej, ogceeve, ceejJesue, mejJeeve mejer, DeeKeeboe, oeceìer F. HegmlekesÀ ÒekeÀeefMel e Peeuesueer
Deensle. ceneje<ì^ jep³e DeeoMe& efMe#ekeÀ HegjmkeÀej l³eebvee ÒeeHle Peeuee Demetve Dev³e DeveskeÀ
HegjmkeÀejebveer l³eebvee mevceeefvele keÀjC³eele Deeues Deens.

10) peefceveer®ee legkeÀje -
`peefceveer®ee legkeÀje ' ³ee l³eeb®³ee keÀefJ elesle HewMeecegUs ceeCetme veeleerieesleer efJemeªve ®ewve
keÀjC³eemeeþer Jeef[ueesHeeefpe&le peefceveer efJeketÀve YeeJee yeefnCeeRveener HeÀmet ueeieuee, ³eeyeÎue®es JeemleJe
J³ekeÌle keÀjCeejer ner keÀefJelee Deens. SkeÀe DeLee&ves Deeiejer meceepeeuee veweflekeÀles®es, cetu³eeb®es Je
ceeCegmekeÀer®es GHeosMe keÀjCeejer DeMeer ner keÀefJelee Deens. SkesÀkeÀeUer HeÀej Hewmes vemeleeveener DeeHeues meJe&®e
veelesJeeF&keÀ DeeHeCeeuee peJeU®es Jeeìle nesles. keÀece keÀ©ve keÀ<ì keÀ©ve iegC³eeieesefJeboeves meJe&peCe SkeÀ$e
veeoble nesles, jenele nesles.

Heneìsme Gþtve [eske̳eeJej pesJeCe IesTve MeslekeÀjer MesleeJej keÀeceeuee peeJe®ee, Meslee®³ee
yeebOeeJej yemetve Deeveboeves YeekeÀjer KeeTve meceeOeeveeves peerJeve peiee³e®ee. peceerve efJe¬eÀerletve JeejsceeHe
Hewmee Deeuee. l³ee HewMeeletve veJeerve yebieuee yeebOeuee. pesJee³euee ìsyeue -Keg®eea Deeueer. HeCe l³ee®ee Deevebo
cee$e keÀener efceUle veener DeMee ÒekeÀej®eer YeeJevee keÀJeerves J³ekeÌle kesÀueer Deens. meejer megKes Deelee oejemeer
Demetvener efveJeeble DeeefCe Meeble PeesHe ueeiele veener. HewMee®ee nJ³eeme Deepe peemle®e Jee{u³eeves megKe cee$e
ueebye iesu³ee®eer og:Ke®e YeeJevee ³eeletve J³ekeÌle nesles. SkeÀe DeLee&ves Deeiejer meceepeele Peeuesues ns
HeefjJele&ve keÀJeerves ceeefce& keÀ Meyoele DeOeesjsefKele kesÀuesues Deens. veel³eebceO³es Jee{le kesÀuesuee ogjeJee,
YeeJeefvekeÀ legìuesHeCee DeeefCe ceeCegmekeÀer efJeme©ve, veeleerieesleer efJemeªve DeeHeCe mJeeLeea He×leerves peerJeve
Deelee peieuees Deenesle, ner DeHejeOeerHeCee®e er YeeJevee vekeÀUleHeCes ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle nesles. cnCetve
MesJeìer keÀJeer cnCeleele, munotes.in

Page 42

42 ’peefceveer®ee legkeÀje NneJeos peJeUer
efle®e ne³e DeeHeueer meeJeueer
veeleer-ieesleer Fmeª vekeÀe
HeÀmeJee HeÀmeJeer keÀ© vekeÀe“

DeMee ÒekeÀej®ee GHeosMe keÀJeer ce.Jee. cne$es Deeiejer meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee efJevece´HeCes
keÀjerle Deensle.

7. cegkesÀMe keÀebyeUs : 11. yeboj
: 12. KeesHeì

Heefj®e³e -
cegkesÀMe keÀebyeUs ³eeb®ee `efvebieesueer®e HeeCeer' keÀeJ³emebûen Òeefme× Dee ns. efoJeeUer DebkeÀebceOetve
l³eeb®es keÀeJ³euesKeve ÒekeÀeefMele Peeuesues Deens. Deeiejer yeesueer Je ÒeceeCe cejeþerlener l³eebveer keÀefJelee
efueefnu³ee. `keÀescemeeHe'®³ee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceele l³eebveer keÀeJ³eJee®eve kesÀuesues Deens.

11) y eboj - cegkesÀMe keÀebyeUs
cegkesÀMe keÀebyeUs ³eeb®eer `yeboj' keÀefJelee FLeu³ee ceeleer®eer, ceeveJeer mebmke=Àleer®eer HejbHeje Je
Demmeue efpeJevee®eer veeles meebieCeejer keÀefJelee Deens. keÀeueeveg©He Deeiejer meceepe J³eJeefmLele Peeuesues
yeoue l³eebveer DeeHeu³ee keÀefJelesletve efìHeues Deensle. SkesÀkeÀeUer Demeuesues Deeiejer keÀesUer yeebOeJeeb®es ns yeboj
ve<ì nesTve `SmeFPes[' ®³ee ceeO³eceeletve l³eepeeieer ceeleer®ee YejeJe ìeketÀve Fceejleer keÀMee GY³ee
jenle Deensle. Jee{l³ee Menjerk eÀjCee®ee, DeewÐeesieerkeÀjCee®ee nesle Demeuesuee otjieeceer HeefjCeece keÀJeeruee
³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle keÀje³e®ee Deens.

’leJe Deemee®eer yebojeJe keÀesu³eeb®eer OeeJeHeue
ceeJeN³ee®³ee Heeìd³ee JeeJeveeN³ee keÀesueveb®eer HeueeHeue
®eeueuee r Jnleer Deepe le³eb keÀesieeN³eeb®eer iejyej
jsleer, Fìe, Kejer, ve [yej“

Deieesoj®³ee DeeefCe veblej®³ee yebojeleerue HeefjJele&ve keÀJeerves jsKeeìues Deens. efme[keÀes®³ee
YejeJeecegUs ue³eeme iesuesu³ee yeboje®es ef®e$eCe keÀJeerves vesceke̳ee Me yoele kesÀues Deens. SkesÀkeÀeUer yebojeJej
keÀesUîeeb®eer ®eeueuesueer OeeJeHeU, ceeMeeb®³ee Heeìd³ee Jeentve vesCeeN³ee keÀesUerveeR®eer HeUeHeU Je Deepe l³ee®e
peeieer cepegjeb®eer YeejeJe ìekeÀC³eemeeþer ®eeueuesueer ie[ye[ keÀJeeruee DemJemLe keÀjles. SkesÀkeÀeUer ³esLes
veejUer HeewefCe&ces®ee GlmeJe Deeveboeves meepeje Peeuee Demesue. DeveskeÀ efJeJeen meesnUs mebHevve Peeues
Demeleerue. Deepe cee$e ve<ì nesle ®eeueuesueer ner yebojs, DeeHeu³ee mebmke=Àleer®ee Nneme keÀJeeruee DemJemLe
keÀjlees Deens . SkeÀe DeLee&ves ve<ì nesCeeN³ee yebojeyeÎue®eer DemJemLe YeeJevee, J³eLee DeeefCe Jesovee keÀJeerves
³ee keÀefJelesletve ef®eef$ele kesÀuesu³ee Deensle.


munotes.in

Page 43

43 12) `KeesHeì ' - cegkesÀMe keÀebyeUs
ner cegkesÀMe keÀebyeUs ³eeb®eer keÀefJelee efme[keÀes kebÀ Heveerves ìekeÀuesu³ee YejeJeecegUs DeeHeues petves
KeesHeì keÀmes ve<ì Peeues, l³eeceeie®eer YeeJevee keÀJeerves J³ekeÌle kesÀueer Deens. Kee[er®³ee yeepetuee Demeuesu³ee
DeeHeu³ee ueneveMee KeesHeìe®³ee peeieer Deelee efme[keÀesves YejeJe ìekeÀuee Deens. SkesÀ keÀeUer peesje®³ee
HeeC³eeves ceePeb KeesHeì yeg[e³e®eb. ner DeeHeueer kegÀ[e®eer PeesHe[er íeve efJeCeuesueer nesleer. SkeÀe DeLee&ves l³ee
KeesHeìele DeeHeuee YeeJeefvekeÀ pees efpeJneUe neslee lees efme[keÀesves ìekeÀuesu³ee YejeJeecegUs keÀmee v e<ì
Peeuee, ³eeyeÎue®eer ogKejer YeeJevee keÀJeer J³ekeÌle keÀjlees Deens.

’efMejkeÀes®es YejeJeeve meieueb pesueb
KeesHeìe®es peeieJeb yebieueb Pewueb
DeeþJetveer l³eeuee DeeLe keÀe³e ueje®eb
Dee³eme ceepe KeesHeì Jnleb kegÀje®eb“

DeMee pegv³ee D eeþJeCeeRvee keÀJeer GpeeUe oslees Deens. efme[keÀes®³ee Deeieceveeves yeoueuesueer
HeefjefmLeleer DeeefCe ve<ì Peeuesueer cetU mebmke=Àleer keÀJeeruee l³eeletve J³ekeÌle keÀje³e®eer Deens. KeesHeì
peeTve l³ee®³ee peeieer Deelee yebieeues Peeues. l³ee®eer DeeþJeCe keÀe{tve Deelee j[tve keÀener®e GHe³eesie
veener. DeMee ÒekeÀej®eer DemJemLe YeeJevee cegkesÀMe keÀebyeUs ³eeb®³ee `KeesHeì' ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle nesles.
DeeHeu³ee cetU ceeleerMeer, mebmke=ÀleerMeer pees[uesueer veeU Je YeeJeefvekeÀ veeles mebyebOe keÀJeeruee J³ekeÌle keÀje³e®ee
Deens.

8. megveboe cees[KejkeÀj : 13. Deeueb kebÀHeveerJeeueb Deeueb

Heefj®e³e -
mesJeeefveJe=Êe efMeef#ekeÀe Demeuesu³ee megveboe cees[KejkeÀj ³ee mepeie DeeefCe efpe%eemet uesefKekeÀe
Deensle. `Deeiejer ueesk eÀieerles DeeefCe HejbHeje', `mce=efleiebOe', `ceeP³ee ceveeleues ieeCes' ner l³eeb®eer HegmlekesÀ
ÒekeÀeefMele Deensle. l³eebveer DeeHeu³ee uesKeveeletve Deeiejer meceepee®es keÀ<ì, l³eeb®ee peerJevemebIekesÀuee Deens.

13) `Deeueb kebÀHevee rJeeueb Deeueb '
³ee keÀefJelesle megveboe cees[KejkeÀj ³eebveer kebÀHeveerJeeues ueeskeÀ ³esTve MeslekeÀN³eeb®³ee nkeÌkeÀe®eer
peceerve keÀJe[erceesue efkeÀceleerves efJekeÀle Iesleele DeeefCe l³eecegUs MeslekeÀN³eeuee keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee ³ee
$eemeeu ee meeceesjs peeJes ueeieles ³ee®es mebIekebÀHeveerJeeues ueeskeÀ Deece®eer Meslepeceerve efJekeÀle Iesleele. Deecner ³ee Yetceer®eer ueskeÀjb l³eeuee yeUer He[lees
DeeefCe Yetefcener ve Peeuesueer ner meJe& ceeCemes keÀMee ÒekeÀej®ee mebIeHeefjefmLeleer meebieleevee keÀJeef³e$eer cnCeleele,

’³ee Yetceer®eer ueskeÀjb Deeceer
keÀuee jb efYekebÀuee ueeJelee³e legceer
KeeN³ee ve KeesN³eeMeer Deece®eer veeleer
keÀuee jb KeeJeeuee ueeJeueb³e ceeleer“
munotes.in

Page 44

44 MesleerMeer Deecne MeslekeÀN³eeb®eer Demeuesueer ner peJeUerkeÀ Deens. Meslepeefceveer®³ee efJe¬eÀercegUs
Deecner efleuee HeejKes neslees. veesìeb®eer yeb[ues oeKeJetve legcner meeceev³e Meslek eÀN³eebvee HeÀmeJelee. veeskeÀjer®es
DeeefceceeleerMeer SkeÀefve<þ Demeuesuee ne MeslekeÀjer Meslepeceerve cnCepes DeeHeueer `DeeF&' Deens DeeefCe ner peceerve
mejkeÀej Je kebÀHeveerJeeues Deece®³eekeÀ[tve yeUpeyejerves Kejsoer keÀjleele. DeeHeu³eeuee yesIej keÀ©ve
osMeesOe[eruee ueeJeues peeles, ner Jesovee J³ekeÌle keÀjleevee l³ee cnCeleele,

’cee³eyeeHe legcneuee keÀesve Deeceer
cee³e Deece®eer FkeÀeuee efvebieueJe legceer
keÀmeueb legce®eb jb meesìb ueesìb
ve Deeceeuee efYekeÀ®eer oeJelee³e Jeeì“

Demee®e meJeeue l³eebveer GHeefmLele kesÀuee Deens. kebÀHev³ee Deeu³eecegUs MeslekeÀN³eeb®eer Mesleer ve<ì
nesle iesueer. HeefjCeeceer YeerkeÀ ce eieC³ee®eer JesU meeceev³e ceeCemeebJej Deeuesueer efomeles. meejkeÀener meeìbueesìb
keÀ©ve Deece®eer peceerve legcner efJekeÀle Ieslee. MenjerkeÀjCe, DeewÐeesefiekeÀjCe®ee Deeiejer meceepe -
mebmke=ÀleerJej nesle Demeuesuee efJeHejerle HeefjCeece keÀJeef³e$ eerves HeefjCeecekeÀejkeÀ Meyoele ³ee keÀefJelesletve
J³ekeÌle kesÀuee Deens.

9. MeesYevee Heeìerue : 14. Hee³eb[e

Heefj®e³e -
efpeune Heefj³eebveer efJeefJeOe cee efmekeÀebceOetve keÀefJelee uesKeve kesÀuesues Deens. l³eeb®es MeeUsleerue cegueebmeeþer ieeC³eeb®es
HegmlekeÀ Òeefme× Peeues Demetve `meeefJe$eeryeeF& HegÀues ceeveJemesJee jlve' Je `ÒeefleYee jlve' ³ee HegjmkeÀejeves
l³eebvee mevceeefvele keÀjC³eele Deeu esues Deens.

14) Hee³eb[e - MeesYevee Heeìerue
`Hee³eb[e' ner MeesYevee Heeìerue ³eeb®eer keÀefJelee Deeiejer meceepe ª{er HejbHejsle, De%eevee®³ee
ielexle keÀmee De[keÀuesuee neslee. l³eeuee veJee efJe®eej Je ceeie&oMe&ve keÀjCeejer keÀefJelee Deens. efMe#eCee®es
cenllJe l³eebveer ³ee keÀefJelesletve mHe<ì kesÀues Deens. HeCepee Je HeCepeer Mesleer keÀjle nesles. mJele:®ee
GojefveJee&n Yeeiet MekeÀle nesles. HeCe Heg{s efMe#eCee®es cenÊJe ue#eele Deeu³eeves HeCepeerves DeeHeu³ee
Deepeesyeeuee MeeUsle Ieeleues. efMe#eCe IesTve veeskeÀjeruee ueeJeues DeeefCe l³eecegUs keÀMee ÒekeÀej®es HeefjJele&ve
kegÀìgbyeele Peeues ³ee®es ef®e$eCe ³ee keÀefJelesletve ³esles.

’veeskeÀjeruee Deepetme Meejeve Deeuee
ve yeeHeemeuee ceePes HekeÌkeÀe efMekeÀJeuee
efMeketÀve yeeHetme meensye Peeuee
veb HekeÀ ªHe³es keÀceJeeuee ueeieuee“

efMe#eCeecegUs kegÀìgbyee®ee, meceepee®ee keÀmee efJekeÀeme neslees ne Del³eble ceewefuekeÀ efJe®eej
keÀJeef³e$eer MeesYevee Heeìerue ³eebveer ³ee keÀefJelesletve efouee Deens. Mew#ee fCekeÀ Òeieleer Peeu³eeefMeJee³e DeeHeu³ee munotes.in

Page 45

45 Dee®eej, efJe®eej Je Jele&CegkeÀerlener yeoue Ie[le veener. l³eecegUs JesieUîee ÒekeÀej®ee Hee³eb[e DeeHeu³ee ³ee
Deepeesyeebveer, Jee[ -Jeef[ueebveer efvecee&Ce kesÀuee.

’yeeyeveer cevee keÀeuespeele Oejueer, v e HekeÌkeÀer efMekeÀJetve [ekeÌìjerve kesÀueer“
DeeHeu³eeueener Jeef[ueebveer efMekeÀJetve [e@keÌìj kesÀues. ³eeyeÎue®eer peeCeerJe keÀJeef³e$eerves J³ekeÌle
kesÀueer Deens. HeCepeesyee Je HeCepeer ³eebveer meg© kesÀuesueer efMe#eCee®eer ner veJeer HejbH eje kegÀìgbyeeuee, Deeiejer
meceepeeuee veJ³ee efoMesves Heg{s IesTve peeC³eele keÀMeer GHe³eesieer þjueer. ³eeyeÎue®eer mekeÀejelcekeÀ peeCeerJe
³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle nesles. ceeie&oMe&keÀ, efJe®eejÒeJele&keÀ Je Deeiejer meceepeeleerue yeoueeb®eer veeWo IesCeejer
DeMeer MeesYevee Heeìerue ³eeb®eer `Hee³eb[e' ner cenÊJee®eer keÀefJelee nes³e. Deeiejer meceepeeleerue Mew#eefCekeÀ
Òeieleer®ee Je l³eeletve ³esCeeN³ee Jew®eeefjkeÀ Òeieleer®ee efJe®eej ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle neslees.

10. ieCeHele cne$es : 15. Sme.F&.Pes[. veJeje

Heefj®e³e -
keÀJeer ieCeHele cne$es ns J³eJemee³eeves MeslekeÀjer Demetve l³eebveer Deeiejer ceeefmekeÀebceOetve
keÀeJ³euesKeve kesÀues Deens. ûeeceerCe keÀJeer, keÀLeeuesKekeÀ, MeslekeÀjer mebIeìkeÀ cnCetve les DeesUKe ues
peeleele. `³ecee®³ee jep³eele Oeebie[efOebiee' ner l³eeb®eer veeefìkeÀe Òeefme× Deens. ke=Àefmeeiej ³ee Jele&ceeveHe$eebceO³es He$ekeÀej cnCetvener l³eebveer keÀece kesÀues Deens. `ke=ÀÒeeHle Peeuesu ee Deens.

15) Sme.F&.Pes[. veJeje -
keÀJeer ieCeHele cne$es ³eeb®eer `SmeF&.Pes[ veJeje' ner keÀefJelee mejkeÀejves DeeCeuesuee ÒekeÀuHe
cnCepes `mHesMeue FkeÀe@vee@efcekeÀ Peesve' IeeueJeC³eemeeþer, l³ee®ee efJejesOe keÀjC³eemeeþer MeslekeÀN³eebveer
kesÀuesu³ee Deeboesuevee®³ee HeeMJe&YetceerJej efueefnuesueer ÒeeflekeÀelcekeÀ DeMee mJeªHee®eer keÀefJelee Deens.
`mHesMeue FkeÀe@vee@efcekeÀ Peesve' Deeu³eeveblej MeslekeÀN³eebceO³es DemebleesÒeeHle Peeues DeeefCe ³ee Demeblees³ee keÀefJelesletve kesÀuesuee Deens.

’efceUtve MeslekeÀjer meejs
ueeJet ³ee®³ee nUo Debieeuee
cees®ex Iees osT ®eHeueeb®³ee ceeuee“

DeMee Meyoele ³ee ÒekeÀuHeeuee Deece®ee efJejesOe Demetve MeslekeÀN³eeb®³ee ceveele Demeuesueer
DemJemLelee keÀJeer J³ekeÌle keÀjleele. HeÀe³eoe DeeefCe megOeejCes®³ee veeJeeKeeueer SmeF& Pes[ ÒekeÀuHeelebie&le
Deece®³ee peefceveer mejkeÀejves nmleiele kesÀu³ee. l³eecegUs nJeeueefoue Peeuesuee MeslekeÀjer ÒeKejHeCes ³ee
ÒekeÀuHeeuee efJejesOe keÀjerle Deens. MeslekeÀN³ee®³ee ceveeleerue og:Ke Je Jesoves®eer peeCeerJe DeeefCe l³ee®³ee
efþkeÀeCe®ee efJeêesn keÀefJeles®³ee ªHeeves J³ekeÌle Peeuee Deens. ³e e ÒekeÀuHeeuee Deece®ee efJejesOe Deens. cees®ex,
OejCes, meYee IesTve Deecner l³eeuee efJejesOe keÀ©. SmeF& Pes[ ®ee ÒekeÀuHe Deecner je³eie[ele keÀOeer®e
nesT osCeej veener. l³eeuee Hejletve ueeJet, nekeÀuetve ueeJet DeMeeÒekeÀej®eer YeeJevee keÀefJelesl e J³ekeÌle nesles.
munotes.in

Page 46

46 Lees[ke̳eele, MeslekeÀN³eebJej Dev³ee³e -Del³ee®eej keÀjCeeN³ee SmeF& Pes[ ÒekeÀuHeeuee efJejesOe
keÀjleevee l³eeleerue GHejesOe oeKeJetve ÒeleerkeÀelcekeÀ veJeN³ee®es ef®e$e GYes keÀ©ve keÀJeerves DemebleesYeeJevee J³ekeÌle kesÀueer Deens. MeslekeÀjer Deeboesuevee®³ee HeeMJe&YetceerJej Deeiejer meceepee®³ee mebIekeÀjCeejer ner keÀefJelee Deens.
11. [e@. DeefJeveeMe Heeìerue : 16. Keueeìer

Heefj®e³e -
ceneje<ì^ Meemevee®³ee peuemebHeoe efJeYeeieele mebMee sOeve DeefOekeÀejer (efveJe=Êe) cnCetve keÀe³e&jle
Demeuesues [e@. DeefJeveeMe Heeìerue ³eebveer `Deeiejer yeesueerleerue ueeskeÀpeerJeve, mebmke=Àleer Je meeefnl³ee'Jej
HeerS®e.[er. HeoJeermeeþer mebMeesOeve kesÀuesues Deens. DevJe³e, $eÝlet yenjleevee, D eveJeì Jeeìe ns l³eeb®es
keÀeJ³emebûen `Jemleer vemeuesues ieeJe', `o³ee&oewuele' ³ee keÀeobyeN³ee, meeLe&keÀ, MebkeÀj Heì ns keÀLeemebûen,
ogYebieuesuee efkeÀveeje ns veeìkeÀ DeMee efJeefJeOe meeefnl³eÒekeÀejele l³eebveer uesKeve kesÀues Deens. `Deeiejer
yeesueer, ueeskeÀmebmke=Àleer Je meeefnl³e HejbHeje' ns l³eeb®es HegmlekeÀ ÒekeÀeefMele Peeuesues Deens. efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee HegjmkeÀejebveer l³eebvee mevceeefvele keÀjC³eele Deeuesues Deens.

16) Keueeìer - DeefJeveeMe Heeìerue
DeefJeveeMe Heeìerue ³eeb®³ee `Keueeìer' ³ee keÀefJelesletve Deeiejer meceepe peerJeveeleerue yeoueCeeN³ee
HeefjefmLeleer®es JeemleJe ef®e$eCe Deeues Deens. Deece®eer Keueeìer Jeueeìer cnCepes ieeJeepeJeU®eer Heeb{jer
peceerve Deece®³ee ceeuekeÀer®eer Demetvener leueeþer cee$ e Deecneuee HeÀmeJetve leer yeUkeÀeJeC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees Deens. peefceveeruee peMeer ueeKeceesuee®eer efkebÀcele Deeueer, leMeer l³ee®es Huee@ì Hee[tve l³eeJej®es ueesCeer
KeeC³ee®ee Òe³elve leueeþer keÀjlees Deens.

Deece®eer efnjJeerieej Yeele Me sleer Deelee ve<ì nesT ueeieueer Deens. cetU peceerve ve<ì Peeu³eecegUs
Je l³ee peeieer Huee@ì le³eej nesTve MenjerkeÀjCe Jee{les Deens, ns meJe& Heenleevee Gj oeìtve ³eslees Deens.
og:Kee®eer YeeJevee keÀJeerves l³eeletve J³ekeÌle kesÀueer Deens.

’Deeceer®e yeveuet YeeF& Deved les leb ígHe keÀmeeF&,
Deblejueer Deece®eer DeeF&, ved Hejke̳eebvee Peeueer IeeF&,
Peieje ³ees keÀesveemeeþer“

Demee YeeJe keÀceer J³ekeÌle keÀjleele. Deecner HewMeemeeþer peefceveer efJeketÀ ueeieuees. YeeF&efiejer keÀ©
ueeieuees. ígH³ee He×leerves Deece®es®e keÀener ueeskeÀ Deecneuee HeÀmeJetve Deece®³ee DeeF&uee cnCepes peefceveeruee
efJeketÀve keÀmeeF& Peeues Deensle. Deece®eer DeeF& Deelee Deecneuee Deblejueer Demetve ne meJe& Peie[e
keÀesCeemeeþer ue{e³e®ee Demee ÒeMve keÀJeer MesJeìer efJe®eejle Deensle. yeoueCeeN³ee HeefjefmLeleer®es Del³eble
JeemleJe ef®e$e DeefJeveeMe Heeìerue ³eeb®³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle nesles. Deeiejer meceepe yeouele iesuee,
meceepeerJeveeleerue ns ®e{Gleej Heeìerue ³eeb®³ee SketÀCe keÀefJe lesletve J³ekeÌle nesleele. ielekeÀeUe®³ee DeveskeÀ
DeeþJeCeerle keÀJeer®es ceve jceles DeeefCe l³eeyeÎue®ee YeeJe meceHe&keÀ Meyoele l³eebveer ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle
kesÀuee Deens.

12. efoveeveeLe Heeìerue : 17. oerHleeruee ieeJe meeje OeeJeuee
munotes.in

Page 47

47 Heefj®e³e -
MeemekeÀer³e mesJesletve jepeHeef$ele DeefOekeÀejer cnCetve mesJeeefveJe=Êe Peeuesues oerveeveeLe Heeìerue
DeeHeu³ee keÀeJ³e uesKeveeletve meceepeeleerue Je=Êeer -ÒeJe=ÊeeRJej [esUmeHeCes Yee<³e keÀjleele. `ieewjeF&',
`meevegueer', `lejbie', ` keÀeJ³emebO³ee' ns l³eeb®es keÀeJ³emebûen ÒekeÀeefMele Deensle. iesueer Jeerme JeJele&ceeveHe$e Je efoJeeUer DebkeÀebceOetve les uesKeve keÀjleele. je<ì^er³e SkeÀelcelee HesÀueesefMeHe, ceneje<ì^
iegCeerpeve jlve HegjmkeÀej, ÒeefleYee mevcee ve HegjmkeÀej DeMee HegjmkeÀejebveer l³eebvee ieewjefJeC³eele Deeuesues
Deens.

17) oerHleeruee ieeJe meeje OeeJeuee - efoveeveeLe Heeìerue
oerveeveeLe Heeìerue ³eeb®eer `oerHleeruee ieeJe meeje OeeJeuee' ner keÀefJelee meceepeeleerue JeeF&ì Je=Êeer
ÒeJe=ÊeeRJej [esUmeHeCes Yee<³e keÀjCeejer cenÊJee®eer keÀefJelee Deens. peceerve efJeketÀve YejHetj Hewmee
efceUeu³eeveblej J³emeveecegUs newme, ceewpecepee keÀjC³eele Hewmes keÀmes G[Jeues iesues. J³emevee®³ee Deenejer
iesu³eecegUs nesleer veJnleer leer meJ e& peceerve iesueer. ceewpecepee keÀjC³eele®e Oev³elee ceeveu³eecegUs DeeHeu³ee
Dee³eg<³ee®eer keÀMeer Jeeleenele Peeueer, ns Del³eble HejKe[ Meyoeble keÀJeer meceepeeuee ceeie&oMe&ve keÀjerle
Deensle. SkesÀkeÀeUer YejHetj Hewmee neslee leesHe³e¥le meceepe ele DeeHeu³eeuee ceeve mevceeve Demelees.

DeeHeu³eepeJeU Hewmee Deens leesHe³e¥le ueeskeÀ DeeHeu³eeuee ceesþsHeCee osleele. ne®e Hewmee mebHeuee
keÀer DeeHeu³eekeÀ[s kegÀCeer {gbketÀvener Heenle veener ns JeemleJe keÀJeerves ³esLes J³ekeÌle kesÀues Dee ns.

’yeesìele Deebieþd³ee neleele IeN³eeue, ieu³eeve ®ewve
efHeÀje³ee megmeeì Smeer keÀej
peJee³euee jespe ieeþe®ee yeej
keÀesyeN³ee®es jmee mebie jceves efPebieuee“

cnCepes peefceveer®³ee efJe¬eÀerletve Deeuesuee Hewmee keÀmee ®egkeÀer®³ee iees<ì ermeeþer G[Jeuee iesuee.
JeeF&ì iees<ìeR®³ee mebieleer ueeieu³eecegUs Demeuesueer meJe& meOevelee iesueer. J³emeveeHee³eer DeeHeu³ee kegÀìgbyeeuee
kegÀUeuee yeÆe ueeieuee, nesles veJnles les meJe& mebHeues. Deelee cee$e DeeHeu³ee yejesyej keÀesCeerner veen er, ³ee®ee
HeM®eeleeHe neslees Deens. SkesÀkeÀeUer peefceveerletve YejHetj HeerkeÀ Iesleues peele nesles. Iejoej ®eebieues ®eeueues
nesles. DeeHeu³ee JeeF&ì keÀle=&lJeecegUs kegÀìgbyeeJej keÀMeer ogo&Mes®eer JesU Deeueer Deens ns®e keÀJeer ³esLes meebiele
Deensle. Iejeleueer meJe& ®eerueer -efHeueer Deeveboeves peiele nesleer. leer Mesleele Tve GlHevve efceUle neles.
megKeemeceeOeeveeves mebmeej ®eeueuee neslee, HeCe peefceveer®³ee efJe¬eÀerletve Deeuesuee Hewmee keÀmee iewjceeiee&ves
G[Jeuee iesuee DeeefCe Deepe Deeiejer meceepeeleerue DeveskeÀ ueeskeÀebJej keÀMee He×leerves peerJeve peieC³ee®eer
JesU Deeueer Deens, ³eeyeÎue®es ceeie&oMe&ve ³ee keÀefJelesletve oerveeveeLe Heeìerue keÀjerle Deensle.

’Deelee Deeiejeve vee³e Keesmee ve Iejeuee Jeemee
legP³ee keÀjjveerveb ueskeÀe meejb yeIe Oejuee“

DeeHeu³ee JeeF&ì Jele&CegkeÀer®ee Demee HeM®eeleeHee®ee YeeJe Je Peeuesu³ee ®egkeÀeb®eer peeCeerJe
efveJesokeÀeves J³ekeÌle kesÀueer Deens. peesHe³e¥le DeeHeu³ee peJeU Hewmee Deens leesHe³e¥le®e ueeskeÀ DeeHeu³e euee
ceevemevceeve osleele. DeeHeu³ee Deepetyeepetuee JeeJejleele. SkeÀoe keÀe DeeHeuee Hewmee mebHeuee keÀer meeje ieeJe
keÀmee Hemejlees ns®e JeemleJe keÀJeerves ³esLes ceeb[ues Deens. Deeiejer meceepeeves efceUeuesu³ee HewMee®es ³eesi³e
efve³eespeve ve kesÀu³eecegUs meceepeeJej Deeuesueer JeeF&ì DeJemLee keÀJeeruee ³eeletve J³ekeÌle keÀje³e®eer Deens. munotes.in

Page 48

48 l³eecegUs Deeiejer meceepeeuee efJe®eej osCeejer, ceeie&oMe&ve keÀjCeejer l³eeb®eer ner keÀefJelee ³esLes cenÊJee®eer
þjles.
13. efJeMJeeme þeketÀj : 18. Deece®eskeÀjb Deelee ÒekeÀuHe Dee³eue³e

Heefj®e³e -
mene³³ekeÀ efMe#ekeÀ cnCetve keÀe³e&jle Demeuesues efJeMJeeme þeketÀj ³eebvee keÀeJ³e uesKeveeyejesyej®e
ef®e$ekeÀuee Je leyeuee Jeeovee®eer ner DeeJe[ Deens. `DeeþJeCeerleuee iebOe' ne l³eeb®ee keÀeJ ³emebûen Òeefme×
Demetve efJeefJeOe ceeefmekeÀebceOetve l³eebveer keÀeJ³euesKeve Je ®eejesUîeeb®es uesKeve kesÀuesues Deens. efme[keÀesleHexÀ
ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ HegjmkeÀej GjCeHetJe& meeefnl³e mebcesueveele keÀeJ³e iee³evee®ee ÒeLece HegjmkeÀej, Deeiej er
meeefnl³e efJekeÀeme ceb®eeleHexÀ mevceeve Deeoer HegjmkeÀejeves l³eebvee ieewjefJeC³eele Deeuesues Deens.

18) Deece®eskeÀj Deelee ÒejkeÀuHe Dee³eueb³e - efJeMJeeme þeketÀj
³ee keÀefJelesle keÀJeer efJeMJeeme þeketÀj ³eebveer Deece®³eekeÀ[s ÒekeÀuHe Deeu³eecegUs keÀe³e keÀe³e yeoue
Peeues, HeefjJele&ve Peeues ³eeyeÎue®es og:Keo ef®e$eCe ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle kesÀues Deens. pegv³ee keÀeUele
Mesleele peesjeves HeeCeer ³ee³e®es. Ke[d[d³eele HeeCeer meeþtve jene³e®es DeeefCe l³eecegUs ®eebieu³ee Ò ekeÀej®eer
ceemeUer efceUe³e®eer. ef®ebyeesjer neleeuee ueeie³e®eer. peefceveerJej cee$e ÒekeÀuHee®³ee ceeO³eceeletve Deelee YejeJe
ìekeÀuee iesu³eecegUs ³ee meJee¥vee DeeHeCe keÀmes HeejKes Peeuees Deenesle, ³eeyeÎue®eer og:Kele YeeJevee keÀJeer
J³ekeÌle keÀjlees Deens.

’Iejeve {esceveer Ye©ve
keÀeN³ee keÀesueerce Deemee®ee
megkesÀ ve Jeues ceemeueer®ee
ceespeceeHe vemee®ee“

SkeÀe DeLee&ves ceemeUer®eer efJeHeguelee nesleer. lemes®e ceeCegmekeÀer ner efìketÀve nesleer. HeengCes jeJeUs
meJe& ³ee³e ®es. SkeÀceskeÀebyeÎue ceeCegmekeÀer efìketÀve nesleer HeCe ÒekeÀuHe Deeu³eecegUs cee$e Ie[uesues meJe& ns
yeoue veel³ee -veel³eebceO³es keÀmee ogjeJee efvecee&Ce keÀjleele DeeefCe Deece®³ee peerJeveele Peeuesu³ee yeouee®ee
YeeJeefvekeÀ HeefjCeece keÀJeerue e ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle keÀje³e®ee Deens.

ielekeÀeUe®³ee DeveskeÀ DeeþJeCeeRvee keÀJeer efJeMJeeme þeketÀj ³ee keÀefJelesletve GpeeUe osleele.
SkesÀkeÀeUer Mesleele Demeuesueer meOevelee keÀewìgbefyekeÀ veelesmebyebOe, SkeÀceskeÀeb®ee ueesYe Je ceeCegmekeÀer ³ee meJe&®e
iees<ìeRvee Deelee Deeiejer meceepe ogjeJeuee Deens. ns meJe& keÀMeecegUs Peeues Deens lej Deece®³eekeÀ[s Deelee
ÒekeÀuHe Deeu³eecegUs MesleebJej Deelee YejeJe ìekeÀuee iesuee. peesje®es HeeCeer Deele ³esle veener. meJe&keÀener ne r
Mesleer YejeJeecegUs ve<ì Peeueer Deens, ner og:Kee®eer meue keÀJeerves vesceke̳ee Meyoele J³ekeÌle kesÀueer Deens.
yeouel³ee HeefjefmLeleer®ee Deeiejer meceepe Je mebmke=ÀleerJej Peeuesuee efJeHejerle HeefjCeece ner keÀefJelee ef®eef$ele
keÀjles. keÀeU eyejesyej Peeuesues ns HeefjJele&ve DemJemLe keÀjles.

14. oce³ebleer YeesF&j : 19. YeekeÀjer
: 20. Metv³e
munotes.in

Page 49

49 Heefj®e³e -
oce³ebleer ceesnve YeesFj ³ee Meem$e MeeKes®³ee HeoJeerOej Demetve keÀeJ³euesKeveeyejesyej®e l³eebveer
ueefuele uesKeve kesÀues Deens. Deeiejer meeefnl³e ceb[Ue®³ee ³ee efJeMJemle cnCetve keÀe³e&jle Deensle.
`mebmkeÀej ' ne l³eeb®ee ueefuele uesKemebûen DeeefCe `lejbie GokeÀe®es Debie', `efoMeeYetue' ns l³eeb®es
keÀeJ³emebûen ÒekeÀeefMele Peeuesues Deensle. DeveskeÀ Deeiejer meeefnl ³e mebcesueveele l³eebveer keÀeJ³e Jee®eve kesÀues
Deens. `efoMeeYetue' ³ee mebûenele keÀes.ce.mee.He. ®ee HegjmkeÀej ÒeeHle Peeuee Deens.

19) YeekeÀjer - oce³ebleer YeesFj
Deeiejer meeefnl³ee®eer ®eUJeU peJeUtve DevegYeJeCeeN³ee oce³ebleer YeesFj ³eeb ®³ee keÀefJelesletve
meceepepeerJevee®ee meebmke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefJekeÀefJelesle DevegYeJeefJeMJee®eer efYevvelee efomeles. `ñeer'®³ee peieC³ee®ee Je meeceL³ee&®ee efJe®eej l³eebveer
DeeHeu³ee keÀeJ³euesKeveeletve ceeb[uee Deens. oce³ebleer YeesF&j ³eeb®eer `YeekeÀjer' ner keÀefJelee peerJevee®ee
vescekeÀe ¢ef<ìkeÀesve J³ekeÌle keÀjles. SkeÀe meeO³ee iees<ìerletve mebmeej meeOeC³ee®eer, ³eesi³e He×leerves
keÀjC³ee®eer keÀuee `DeeF&' keÀM eer efMekeÀefJeles ns ³ee keÀefJelesletve keÀJeef³e$eerves meebefieleues Deens. YeekeÀjer
keÀje³euee efMekeÀJeleevee DeeF& peCet peieC³ee®es leÊJe%eeve®e DeeHeu³eeuee efMeketÀve peeles, ne efJe®eej ³esLes
cenÊJee®ee Deens.

’leJee ceepes Oesveeve Dee³eue e
keÀe JejMeer p³ee efomeleb meeoe megoe
l³ee vemeleb leJeje meesHee - letveer ceie Heev³eeMeer
ceuetve ceuetve ceJe kesÀueeme Heerþ
ve efMekeÀefJeueerme
keÀ³ee®e ve kegÀjkegÀveejer
®eeboeiele ieesue YeekeÀjer“

DeeHeu³eeuee ®eebieuee mebmeej keÀjl ee ³eeJee, mebmeejeuee le[e peeT ve³es ³eemeeþer keÀener SkeÀ
lelJe%eeve YeekeÀjer keÀjlee keÀjlee DeeHeu³eeuee DeeF&ves efMekeÀefJeues. ®eej efYebleerleues Oe[s efiejJee³euee
meebieleevee®e peerJevee®es lelJe%eevener leer meebietve peeles. og:Keeves Yejue su³ee ³ee peerJeveeuee YeekeÀjer®³ee
efHeþemeejKeb ceT keÀ©ve meebOelee Deeues Heeefnpes. ner keÀuee DeeF& peelee peelee efMekeÀJetve peeles. oce³ebleer
YeesF&j ³eeb®eer ner keÀefJelee Jee®evee yeefnCeeyeeF&®³ee `Dejs mebmeej mebmeej' ³ee keÀefJeles®eer De eþJeCe
DeeHeu³eeuee ³esles. meeO³ee meesH³ee Meyo j®evesletve Òeeflecee Je ªHekeÀ JeeHe©ve YeesF&j ³eebveer peerJevee®es
J³eeHekeÀ leÊJe%eeve metef®eleeLee&ves mHe<ì kesÀues Deens. veJeer peerJeve¢<ìer osCeejer l³eeb®eer ner keÀefJelee
cnCetve®e cenÊJee®ee r Jeeìles.

20) Metv³e - oce³ebleer YeesF&j
oce³ebleer YeesF&j ³eeb®eer `Metv³e' ner keÀefJelee peerJeveeleues ®e{ -Gleej oMe&efJeCeejer keÀefJelee Deens.
Metv³eeHeemetve meg©Jeele keÀ©ve Hegvne Megv³eekeÀ[s ÒeJeeme keÀjCeejs DeeHeues peerJeve keÀJeef³e $eerves ³ee
keÀefJelesletve ceeb[ues Deens. Metv³eeuee cnìues lej DeLe& Deens lej keÀener®e DeLe& veener. efMe#eCee®³ee
Jeeì®eeueerle uesKeveeuee JeUCe ueeieC³eeDeeOeer efueefnlee ³esC³eemeejKee DeekeÀej cnCepes Metv³e nes³e. l³ee
DeekeÀejeuee Heg{s efiejJ ele efiejJele DeeHeCe efMe#eCee®eer veJeer Jeeì MeesOele Heg{s peelees. meg©Jeele munotes.in

Page 50

50 Metv³eeHeemetve nesles DeeefCe MesJeìner Metv³eele®e neslees. MesJeìer Metv³e neleele efMeuuekeÀ jenlees. ceeCemee®³ee
peieC³ee®ee ne celeerleeLe& keÀJeef³e$eerves pegv³ee Òe leerkeÀeletve keÀueelcekeÀjerl³ee ceeb[uee Deens.

’Metv³eeHeemetveles, Metv³eeHeletj®es ³es HejJeemeeve
SkesÀkeÀ Iej, mej keÀjle iesuesuees DeeHetve
SkeÀ ceJej, HeÀkeÀmle HeìeJej®eer“
DeMee He×leerves Metv³ee®ee ne ÒeJeeme cnCepes ceeCemee®³ee peerJ eveeleuee ®e{ -Gleej Deens.
ceeveJeer peerJevee®es JeemleJe J³ekeÌle keÀjCeejer l³eeb®eer ner keÀefJelee ceeie&oMe&keÀ Je cenÊJee®eer þjles.

5.3.3 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOeerue DeeMe³emet$es :
je³eie[, þeCes Je veJeer cegbyeF& ³ee efpeunîee le JeemleJe Demeuesuee Deeiejer meceepe ne Mesleer
J³eJemee³eeMeer efveieef[le Deens. DeeHeu³ee Deeiejele Mesleer Je l³eeuee HetjkeÀ cnCetve ceemesceejer, ceerþ le³eej
keÀjCes Demee J³eJemee³e lees keÀjlees Deens. HeejbHeefjkeÀ He×leerves Mesleer keÀjle De eveboeves peieCeeje ne
MeslekeÀjer ielekeÀeUele megKeemeceeOeeveeves jenle neslee. HeCe MenjerkeÀjCe, DeewÐeesieerkeÀjCe efJeefJeOe
ÒekeÀuHeeb®³ee ceeO³eceeletve ³esCeeN³ee kebÀHev³ee ³ee®ee HeefjCeece nesTve Deeiejer meceepeele ceesþd³ee ÒeceeCeele
HeefjJele&ve nesle iesues. l³eeb®es peerJeveceeve yeouetve iesues. ³ee meJe& Je yeouel³ee HeefjefmLeleer®ee Deeiejer
meceepepeerJeveeJej Peeuesuee efJeHejerle HeefjCeece Deeiejer yeesueerleerue keÀLee, keÀeobyejer, keÀefJelee Je veeìkeÀ
uesKeveeletve J³ekeÌle ne slees.

efJeMesDeensle. DeY³eeme¬eÀceele meceeefJe<ì Demeuesu³ee Deeiejer yeesueerleerue 20 keÀefJeleeb®ee SkeÀef$ele DeY³eeme
keÀjleevee ³ee keÀ efJeleebceOetve Heg{erue ÒekeÀej®eer efYevveefYevve DeeMe³emet$es peeCeJeleele.


SketÀCe®e Deeiejer yeesueerleerue ³ee meJe& keÀefJelee Deeiejer meceepeerJevee®es, mebmke=Àleer®es JeemleJe
oMe&ve Ie[efJeleele. keÀeUeyejesyej Peeuesueer HeefjJele&ves, ceeveefmekeÀ, YeeJeefvekeÀ, ¢<ìîee Ie[le ieuesues
yeoue DeeefCe Deeiejer meceepee®³ee ³ee peieC³eeJej l³ee®ee Peeuesuee HeefjCeece DeMeer DeeMe³emet$es ³ee munotes.in

Page 51

51 efveJe[keÀ keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle nesleele. l³ee -l³ee keÀJeer Je keÀJeef³e$eeRveer keÀueelcekeÀ jerl³ee yeesueerYeeue³eye× ceeb[Ceerletve ³ee met$eebvee Meyoye× kesÀues Deens.

2.3.4 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleeb®es mJeªHe -efJeMes Deeiejer yeesueerle meeOeejCeHeCes 1984 -85 ®³ee megceejeme keÀefJelee efueefnueer peeT ueeieueer.
efme[keÀes®³ee ceeO³eceeletve ³esT Ieeleuesues JesieJesieUs ÒekeÀuHe DeeefCe l³eemeeþer MeslekeÀN³eeb®³ee peefceveer
ceesþîee ÒeceeCeele mejkeÀejkeÀ[t, kebÀHev³eebkeÀ[tve nmleiele nesT ueeieu³ee. l³eeletve Peeuesu³ee
Deeboesueveeb®ee, kesÀuesu³ee mebIeÒekeÀuHeûemleeb®eer uesKeveer mejmeeJeueer. ³esLeerue cetU®ee YetefceHeg$e ne GHeje nesT ueeieuee. l³ee®eer peceerve
ÒekeÀuHeemeeþer efJekeÀle Iesleueer iesueer. ceesþîee ÒeceeCee le Hewmeener efceUeuee. Hejbleg ³ee HewMee®ee efJeefve³eesie
keÀmee keÀjeJee ³ee yeÎue®es efve³eespeve ve kesÀu³eeves, l³ee®eer peeCeerJe vemeu³eecegUs newme -ceewpe cepee
keÀjC³eele®e iewjceeiee&ves Hewmee Ke®e& Peeuee DeeefCe MesJeìer og:Ke, keÀ<ìoe³eer D emes peerJeve Jeeìd³eeuee
Deeues. l³eeletve ÒekeÀuHeûemleeb®eer DeebleefjkeÀ leUceU Je GOJemle nesleevee®eer le[HeÀ[ Deeiejer yeesueerleerue
keÀefJeleebceOetve keÀJeeRveer ceeb[ueer Deens.

DevegYeJeeletve Deeuesues ns Deeiejer meceepee®es YeeJeefJeMJe y eesueerleerue HeefjCeecekeÀejkeÀ
MeyoMewueercegUs keÀueelcekeÀ efjl³ee meekeÀejues iesues Deens. ³ee meJe&®e keÀefJeleeb®es meJe&meeOeejCe mJeªHe
Heeefnues lej Deeiejer meceepee®es, MeslekeÀN³eeb®es DeeHeu³ee MeslepeefceveerMeer, ceeleerMeer pees[ues iesue sues IeÆ
veeles ³ee keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle nesles. Deeiejer keÀefJeleeb®es mJeªHe ue#eele Iesleevee -
 Mesleerpeceerve Je Deeiej
 MeslepeceerveerMeer Demeuesues YeeJeefvekeÀ veelesyebOe
 efvemeie& DeeefCe l³ee®³eeMeer Demeuesues peJeUerkeÀ
 meeceeefpekeÀ ª{er HejbHejeb®ee Heie[e
 ÒekeÀuHeûemleeb®³ee mecem³ee
 DeeF& yeÎue®ee ÒesceYeeJe Je veelesmebyebOe
 ñeerJeiee&®³ee og:Kee®eer peeCeerJe
 ceeefce&keÀ Yee<³e Je meceepee®es ÒeyeesOeve
 og:Ke, J³eLee -Jesovee Je DeeJneves
 MenjerkeÀjCe Je ÒekeÀuHeeb®ee HeefjCeece
 veJeerve peerJeve¢<ìer Je peeCeerJepeeie=leer
 Òeeflecee, ÒeleerkeÀ Je ªHekeÀeb®ee Mewueerle keÀueelcekeÀ JeeHej

³ee keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle nesles. yeesueer YeeleMee ³ee keÀefJelee DeeMe³e ef JePeeuesuee uesKekeÀJeie& Deeiejer meceepee®es YeeJeefJeMJe, l³eeb®³ee J³eLee -Jesovee Meyoye× keÀ© ueeieuee Deens.
De®eevekeÀ neleer Deeuesuee KetHe Hewmee, l³ee®ee iewjJeeH ej, l³eeletve ceeveJeer veelesmebyebOe keÀmes ogjeJele iesues,
³ee®es JeemleJe ef®e$eCe ³ee keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle nesles. munotes.in

Page 52

52 DeveskeÀ keÀefJeleebceOetve Deeiejer meceepee®eer DeebleefjkeÀ leUceU J³ekeÌle nesles. MeslekeÀN³eebvee
l³eeb®eer peceerve DeeH eu³ee peerJeeYeeJee®eer Jeeìles. keÀeUpee®³ee legkeÀ[d³ee meejKeer Jeeìles. l³eecegUs leer
efJekeÀleevee nesCeeN³ee J³eLee -Jesovee, og:Ke ³eeb®es ef®e$eCe keÀefJeleebceOetve Deeuesues Deens. Jee{les MenjerkeÀjCe
Je l³ee®ee Deeiejer meceepe peerJeveeJej Pee uesuee HeefjCeece keÀJeeRveer ceeb[uee Deens. Deecner ³esLes cetU®es
YetefceHeg$e Demetvener Deece®³ee Jeeìd³eeuee Deelee GHejsHeCee Deeuee Deens. Deecner keÀ<ì keÀje³e®es, jeyee³e®es
DeeefCe J³eeHeej cee$e ogmeN³eebveer keÀje³e®ee. ÒekeÀuHee®³ee veeJeeKee ueer Deece®³ee peefceveer yeens©ve Deeuesu³ee
ueeskeÀebveer nmleiele kesÀu³ee Deensle DeeefCe Deecneuee HejkesÀ kesÀues. lesLes Meslepeefceveer ve<ì Peeu³eecegUs
jespeieeje®ee ÒeMve efvecee&Ce Peeuee. peerJeve peieCes DeJeIe[ Peeues. ÒekeÀuHeûemleeb®³ee De veskeÀ mecem³ee
l³eeletve keÀMee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle ner YeeJevee ³ee keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle nesles.

2.3.5 Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOeerue peeefCeJee Je Yee Deeiejer yeesueerleerue keÀefJelee ³ee meeceeefpekeÀ, meebmk e=ÀeflekeÀ Je DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®ee JesOe IesCeeN³ee
keÀefJelee Deensle. l³ee keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle Peeuesu³ee peeefCeJee Deeiejer meceepeeleerue mecekeÀeueerve
JeemleJeeuee vesceke̳ee Meyoele ceeb[t Heenleele. efYevve -efYevve mJeªHee®³ee meeceeefp ekeÀ Je DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®es
ef®e$eCe ³ee keÀefJeleebceOetve Peeuesues Deens. nkeÌkeÀe®eer DeeHeueer peceerve ÒekeÀuHeemeeþer iesu³eecegUs ³ee
ÒekeÀuHeûemleeb®eer leUceU Je l³eeb®³ee og:Kee®eer YeeJevee, peeCeerJe keÀJeeRveer ceeb[ueer Deens. efveJe[uesu ³ee
14 keÀJeeR®³ee 20 keÀefJeleebceOetve Deeiejer meceepee®³ee mecekeÀeueerve JeemleJee®es Yeeve Je peeefCeJee J³ekeÌle
nesleele.

Deeiejer meceepe ne cegUele kegÀCeyeer cnCepes®e MesleerÒeOeeve Deens. DeeHeu³ee Deeiejele cnCepes
MesleerJee[erle Lees[sHe Àej GlHevve efceUJet GojefveJee&n keÀjCeeje ne mecetn Deens. `Deeiejer yeesueer' Demee
GuuesKener `Deeiej' ³ee MeyoeJeªve®e nesle Demeuesuee efomelees. Deeiejer keÀefJeleebceOeerue DeeMe³e Je
peerJeveeYegJeeyejesyej ³ee yeesueerleerue JewefMe<ìd³eHetCe& Me yo j®evescegUs ³ee keÀefJeleebvee JesieUsHeCee ÒeeHle Peeuee
Deens. Meyoeb®eer efYevveefYevve ªHes yeesueer®es JesieUsHeCe mHe<ì keÀjCeejer Deensle. meJe&veeces, ef¬eÀ³eeHeos, veeles
mebyebOe oeKeJeCeejs Meyo jbie, $eÝlet, ve#e$es, Jeej, Mejerje®es DeJe³eJ e DeMee MeyoebceO³es Deeiejer yeesueer®es
JesieUsHeCe peeCeJeles.

Deeiejer yeesueerle keÀeJ³euesKeve keÀjCeeN³ee keÀJeer Je keÀJeef³e$eeRveer meceepepeerJeveele JeeHeju³ee
peeCeeN³ee MeyokeÀUe JeeHeju³eeves ³ee keÀefJeleebvee SkeÀ iees[Jee ÒeeHle Peeuee Deens. `DeuHee#ejerlJe' ns
keÀefJeles®es JewefMe<ìd³e ³ee meJe&®e keÀefJeleebceOetve peeCeJeles Deens. `meejsyeeje®ee Heueeì', `Deeiejer keÀesUer',
`veJeer cegbyeF&', `FveketÀjer' ³ee keÀefJeleebceOetve j®eves®eer JewefMe<ìd³eHetCe& peeCeJeles. `Sme.F&.Pe s[. veJeje'
³eeletve veJeN³ee®es JewefMe<ìdîeHetCe& ªHekeÀ JeeHeªve cenlJee®ee efJe®eej ceeb[uee Deens. `YeekeÀjer' ner keÀefJelee
meeO³ee meesH³ee Meyoeletve peerJeve¢<ìer osCeejer keÀefJelee Deens. l³ee®eyejesyej j®eves®eer leb$eMeg× He×lener
DeveskeÀ ef þkeÀeCeer JeeHejuesueer efomeles. keÀ[J³eeb®eer kesÀuesueer JewefMe<ìd³eHetCe& j®evee, Oe´gJeHeoe®ee kesÀuesuee
JeeHej, DeeMe³eeuee HetjkeÀ þjCeeN³ee Òeeflecee, ÒeleerkeÀ, Je ªHekeÀeb®ee JeeHej keÀeJ³euesKeveemeeþer kesÀuee iesuee
Demeu³eecegUs YeeefcegUele®e SkeÀ ue³eye×lee Demeles. keÀueelcekeÀ meeQo³e& Demeles. ns MeyomeeQo³e& ³ee keÀefJeleebceOetve ner
meeOeues iesuesues efomeles.



munotes.in

Page 53

53 DeeHeueer Òeieleer l eHeemee :
1) Deeiejer keÀefJeleebceOeerue DeeF&®eer efJeefJeOe ªHes ef®e$eerle keÀjCeeN³ee keÀefJeles®ee Dee{eJee I³ee.
___________________________________________________
___________________________________________________
_________________________________ __________________
___________________________________________________
___________________________________________________

2.4 meejebMe

Deeiejer yeesueer®ee DeY³eeme keÀjleevee ³ee yeesueer®es mJeªHe, J³eglHeÊeer Je Meyomebûen, JeekeÌÒe®eej,
cnCeer ns Ieì keÀ mecepetve Iesleevee Deeiejer yeesueerle efvecee&Ce Peeuesues JewefMe<ìd³eHetCe& uesKeve DeY³eemeves
cenÊJee®es þjles. l³ee¢<ìerves Deeiejer yeesueerleerue efveJe[keÀ DeMee 20 keÀefJeleeb®es mJeªHe DeeHeCe ue#eele
Iesleues. ³ee keÀefJeleebceOetve J³ekeÌ le Peeuesu³ee peerJevepeeefCeJee, ceeb[uesues efJeIesleuee. Deeiejer meceepe mebmke=Àleer®es Ie[Jeuesues oMe&ve JewefMe<ìdîeHetCe& Demes Deens. efMeJee³e ³ee meJe&®e
keÀefJelee cnCepes ielekeÀeUeHes#ee Deepe®³ee keÀeUele Deeiejer meceepe peerJeveele keÀe³e yeoue Ie[le iesues,
keÀesCeles HeefjJele&ve nesle iesues ³eeyeÎue®eer keÀJeer Je keÀJeef³e$eeRveer veeWoJeuesueer efvejer#eCes Deensle. Deeiejer
meceepe peerJevee®ee, meebmke=ÀeflekeÀ yeoueeb®ee efJe®eej ³ee keÀefJeleeb ceOetve J³ekeÌle neslees. l³ee®eyejesyej
meceepeeuee, mecetneuee ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee, veJee efJe®eej Je efoMee osCeeN³ee ³ee keÀefJelee cenÊJeHetCe&
Jeeìleele.

2.5 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e / vecegvee ÒeMve

De) oerIeexÊejer ÒeMve :
1. legcner DeY³eemeu esu³ee Òee. Sue.yeer. Heeìerue DeeefCe jeceveeLe cne$es ³eeb®³ee keÀefJeleeb®eer DeeMe³emet$es
Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
2. ®ebêkeÀeble ce{Jeer ³eeb®³ee legcner DeY³eeme Demeuesu³ee keÀefJeleebceOetve keÀesCel³ee peeefCeJee J³ekeÌle
nesleele, les mHe<ì keÀj e.
3. Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOetve Deeiejer meceepepeerJevee®es JeemleJe oMe&ve Ie[les, meeOeej mHe<ì
keÀje.
4. Deeiejer keÀefJelesletve ñeerpeerJeve Je efñe³eeb®³ee mecem³eeb®ee efJe®eej keÀmee ceeb[uee Deens, les mHe<ì
keÀje.
5. Hegb[efuekeÀ cne$ es ³eeb®³ee `Deeceer peeleer®eb neJe Deeiejer' Je `FvekegÀjer' ³ee keÀefJeleeb®es Lees[ke̳eele
jmeûenCe keÀje.
6. Deeiejer meceepepeerJeveele Ie[uesues yeoue, MenjerkeÀjCe DeeefCe ÒekeÀuHeeb®ee HeefjCeece ³eeyeÎue®eer
peeCeerJe Deeiejer keÀefJeleebceOetve k eÀMeer J³ekeÌle nesles les mHe<ì keÀje.
7. legcner DeY³eemeuesu³ee Deeiejer keÀefJeleeb®eer mJeªHe JewefMe<ìdîes meesoenjCe mHe<ì keÀje. munotes.in

Page 54

54 8. DeY³eemeeuee vesceuesu³ee Deeiejer keÀefJeleebceOetve keÀesCekeÀesCeleer DeeMe³emet$es J³ekeÌle nesleele, les
Lees[ke̳e ele efJeMeo keÀje.
9. Deeiejer yeesueerleerue keÀefJeleebceOetve ÒekeÀuHeûemleeb®es ÒeMve ceeb[CeeN³ee keÀefJeleebyeÎue Lees[ke̳eele
efJeJes®eve keÀje.
10. Deeiejer meceepeele Peeuesues HeefjJele&ve keÀJeeRveer DeeHeu³ee keÀefJeleebceOetve keÀmes jsKeeìues Dee ns les
mHe<ì keÀje.
11. ÒekeÀuHeûemleeb®³ee efJeefJeOe mecem³eeb®es JeemleJe ef®e$eCe Deeiejer keÀefJeleebceOetve HejKe[HeCes J³ekeÌle
nesles meesoenjCe mHe<ì keÀje.
12. keÀeUeyejesyej ve<ì nesle ®eeueuesueer Deeiejer mebmke=Àleer, ke=ÀJ³ekeÌle nesles, meesoenjCe efJeMeo keÀje.
13. DeeMe³eevegYeJe Je YeeJewefMe<ìîes keÀesCeleer, les mHe<ì keÀje.
14. Deeiejer keÀefJeleebceOetve J³ekeÌle nesCe eje peerJeveefJeDeens, meeOeejCe mHe<ì keÀje.

ye) efìHee efuene
1. `Deeiejer keÀesUer' ³ee keÀefJeles®es jmeûenCe keÀje.
2. `veJeer cegbyeF&' ³ee keÀefJelesletve ceeb[uesues ÒekeÀuHeûemleeb®es ÒeMve
3. `FveketÀjer' ³ee keÀefJeles®ee DeeMe³e mHe<ì keÀje.
4. `Deeueb kebÀHeveerJeeueb Deeueb' ³ee keÀefJeles®ee DeeMe³e Lees[ke̳eele efuene.
5. `Sme.F&.Pes[. veJeje' ³ee keÀefJelesleerue GHejesOe.
6. `YeekeÀjer' ³ee keÀefJelesletve J³ekeÌle Peeuesu³ee peerJeve¢<ìer
7. `Dee³e' keÀefJelesleerue `DeeF&' ®eer efJeefJeOe ªHes
8. `meejsyeeje®ee Heueeì' ³ee keÀefJelesletve kesÀuesues ceeefce&keÀ Yee<³e
9. oce³ebleer YeesF&j ³eeb®³ee keÀefJelesleerue ñeer peeCeerJe
10. Deeiejer keÀefJelesleerue og:Ke Je Jesoveeb®es ef®e$eCe
11. Deeiejer keÀefJeleebc eOetve ceeb[uesues ÒekeÀuHeûemleeb®es ÒeMve
12. Deeiejer keÀefJeleeb®es MewueerefJeMes
keÀ) Jemlegefve<þ ÒeMve (SkeÀ -oesve Jeeke̳eele Gllejs)
1) `mee[syeeje®ee Heueeì' ner keÀefJelee keÀesCeer efueefnueer Deens?
Gllej. `mee[syeeje®ee Heueeì' ner keÀefJel ee Òee. Sue. yeer. Heeìerue ³eebveer efueefnueer Deens.

2) `Deeyeb®ee DeIeesj' ³ee Meyoe®ee DeLe& efuene.
Gllej. `Deeyeb®ee DeIeesj' cnCepes Deepeesyee, Jee[ -Jeef[ueeb®eer MesleerJee[er nes³e.

munotes.in

Page 55

55 3) `YeekeÀjer' ner keÀefJelee keÀesCee®eer Deens?
Gllej. `YeekeÀjer' ner keÀefJelee oce³ebleer YeesF&j ³eeb®eer Deens.

4) Deeiejer YetefceHeg$eeb®es ÒeMve keÀesCel³ee keÀefJeleebceOetve ef®eef$ele Peeues Deensle?
Gllej. `Deeiejer keÀesUer', FveketÀjer, Deeueb kebÀHeveerJeeueb Deeueb F. keÀefJeleebceOetve Deeie jer YetefceHeg$eeb®es ÒeMve
ceeb[ues Deensle.

5) `FvekegÀjer' ner keÀefJelee keÀesCeer efueefnueer Deens?
Gllej. `FvekegÀjer' ner keÀefJelee Hegb[efuekeÀ cne$es ³eebveer efueefnueer Deens.

6) `veJeer cegbyeF& ' ner keÀefJelee keÀesCee ®eer Deens?
Gllej `veJeer cegbyeF& ' ner keÀefJelee jeceveeLe cne$es Deens.

7) `Sme.F&.Pes[. veJeje' ³ee keÀefJeles®ee efJeGllej. mespe (SEZ) efJeMeskeÀefJeles®ee efJe
8) `Deeceer peeleer®ee neJe Deeiejer' ner keÀefJelee keÀesCeer efueefnueer Deens?
Gllej `Deeceer peeleer®ee neJe Deeiejer' ner keÀefJelee Hegb[efuekeÀ cne$es ³eeb®eer Deens.

9) `cegkesÀMe keÀebyeUs ³eeb®³ee KeesHeì ³ee keÀefJelesletve keÀ esCeleer keÀesCelee efJeGllej. `efme[keÀes cegUs MeslekeÀN³eeb®³ee peefceveer ve<ì Peeu³ee, l³eeyeÎue®es ogKe ne ³ee keÀefJeles®ee efJeDeens.

10) keÀeMceerj®ee yeHe&À DeeefCe efceþe®es [ebsiej ³eeb®eer leguevee mebpeerJe cne$es ³eebveer keÀesCel³ee keÀefJelesle
kesÀueer Deens.
Gllej. keÀMceerj yeHe&À DeeefCe efceþe®es [eWiej ³eeb®eer leguevee mebpeerJe cne$es ³eebveer `Deeyeb®ee Deeieesj' ³ee
keÀefJelesle kesÀueer Deens.

11) cegkesÀMe keÀebyeUs ³eeb®³ee `yeboj' ³ee keÀef Jeles®ee efJeGllej. YejeJe ìekeÀC³eeHetJeea ®eer Mesleer leer Je l³eeveblej les efle®es ve<ì nesCes ne efJe³eeb®³ee `yeboj' ³ee keÀefJeles®ee Deens.

12) meceepeeleerue DeHeÒeJe=ÊeeRJej oerveeveeLe Heeìerue ³eebve er keÀesCel³ee keÀefJelesletve Yee<³e kesÀues Deens?
Gllej. meceepeeleerue DeHeÒeJe=ÊeeRJej oerveeveeLe Heeìerue ³eebveer `oerHleeruee ieeJe meeje OeeJeuee' ³ee
keÀefJelesletve Yee<³e kesÀues Deens.

13) `Keueeìer' ³ee keÀefJeles®ee efJeGllej. Deeiejer meceepeeleerue yeoueCeeN³ee HeefjefmLeleer®es ef®e$eCe `Keueeìer ' ³ee keÀefJelesle keÀJeer DeefJeveeMe
Heeìerue ³eebveer kesÀuee Deens.

munotes.in

Page 56

56 14) Deeiejer yeesueerle keÀeJ³euesKeve keÀjCeeN³ee keÀesCel³eener oesve keÀJeef³e$eeR®eer veeJes efuen e.
Gllej. megveboe cees[KejkeÀj, oce³ebleer YeesF&j, MeesYevee Heeìerue ³ee keÀJeef³e$eeRveer Deeiejer yeesueerle
keÀeJ³euesKeve kesÀues Deens.

15) ®ebêkeÀeble ce{Jeer ³eeb®³ee keÀesCel³ee keÀefJelesletve DeeF& yeÎue®eer YeeJevee Meyoye× Peeueer Deens?
Gllej. ®ebêkeÀeble ce{Jeer ³eeb®³ee `Dee³e' ³ee keÀefJelesletve DeeF& yeÎue®eer YeeJevee J³ekeÌle Peeueer Deens?

16) veel³eeb®ee efJemej He[tve HewMeeuee Deeuesues DeJeemleJe cenÊJe ce. Jee. cne$es ³eeb®³ee keÀesCel³ee
keÀefJelesletve J³ekeÌle nesles?
Gllej. ce.Jee. cne$es ³eeb®³ee `peceerveer®ee legkeÀje' ³ee keÀefJelesletve ner peeCeerJe J³ekeÌle neslees.

2.6 HetjkeÀ DeO³e³eve / DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer meboYe& HegmlekesÀ

1) Yeejleer³e Yee- De©Ce peeKe[s, He¨eiebOee ÒekeÀeMeve HegCes 2013
2) Deeiejer yeesueer : ueeskeÀmebmke=Àleer DeeefCe meeefnl³e HejbHeje - [e@. DeefJeveeMe Heeìerue, Deeiejer ³egLe
HeÀesjce [eWefyeJeueer 2017.
3) `Deeiejeleu³ee Jeeìe' ( Deeiejer yeesueer) : mebkeÀueve, mebHeeove Je uesKeve - [e@. ceveerFlej, Meyoeue³e ÒekeÀeMeve, ÞeerjeceHetj 2017.
4) DeY³eeme¬eÀceele vesceuesu³ee keÀefJeleeb®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer HetjkeÀ cnCetve l³ee -l³ee keÀJeeR®es,
keÀJeef³e$eeR ®es cetU keÀefJelee mebûen meboYe& cnCetve DeefOekeÀ DeekeÀueveemeeþer Jee®elee ³esleerue.















munotes.in

Page 57

57 3
Deeiejer yeesueerleerue efveJe[keÀ keÀLeeb®ee DeY³eeme

`efJeefMe<ì yeesueer®ee DeY³eeme' ne DeeHeuee DeY³eemee®ee efJeþsJeues Heeefnpes. SKeeÐee yeesueer®ee Heefj®e³e keÀ©ve IesC³ee®es efJeefJeOe ceeie& Deensle. Heefnuee DeeefCe Gllece
ceeie& ceeie& cnCepes l³ee yeesueer meceepeeleerue Jele&ceeve yeesueer®es ceewefKekeÀ DeLeJee efueefKele vecegves Òel³e#e
DevegYeJeCes. l³ee meceepeele jentve l³ee yeesueer meceepeeleerue J³ekeÌleeR®es mebJeeo SsketÀve l³ee yeesuee r®ee Heefj®e³e
keÀ©ve Ieslee ³eslees. yeesueer Heefj®e³ee®ee ogmeje ceeie& cnCepes keÀesCel³eener yeesueer ³ee ueeskeÀmeeefnl³eeves mece=×
Demeleele. HeejbHeefjkeÀ ueeskeÀieerles DeeefCe ueeskeÀkeÀLeebceOetve yeesueer®eer efJeefJeOe ªHes Òeefleefyebefyele nesle
Demeleele. l³eeb®ee DeemJeeo Iesleu³eeme DeeHeu³eeuee yeesueer©Hee®ee Heefj®e³e nesT MekeÀlees. yeesueer
Heefj®e³ee®ee eflemeje ceeie& cnCepes l³ee yeesueerleerue keÀLee, keÀeobyejer, keÀefJelee, veeìkeÀ DeeefCe Flej
meeefnl³ee®ee DeemJeeo IesCes Dee efCe l³eeleerue yeesueerªHee®ee DevegYeJe IesCes. DeLee&le ns meeefnl³e l³ee
Demmeue yeesueerletve meekeÀejues Demeues Heeefnpes. DeLeJee yeesueer®es keÀener DebMe l³ee meeefnl³eeceOetve J³ekeÌle
Peeues Demeues Heeefnpes. DeeHeuee yeesueer DeY³eemee®ee ne eflemeje ceeie& Deens. DeeHeu³eeuee one Deeiejer
keÀLeebceOetve Deeiejer yeesueer®es ªHe keÀmes DeJelejues Deens. ns DeY³eemee³e®es Deens DeeefCe ne®e ³ee IeìkeÀe®ee
nslet Deens. l³eeveblej yeesueer®³ee DevegI³eeJe³ee®ee Deens.

DeLee&le yeesueeR®ee efpebJele DeeefCe jmejMeerleHeCee ceewefKekeÀ ªHeele®e ³eesi³eefjl³ee DevegYeJeeme
³eslees. ³ee meJe& keÀLee efueefKele mJeªH eele Demeuesu³eeves l³ee HetCe&HeCes yeesueer ªHee®eer DeesU Ke keÀ©ve
osleerue®e Demes veener. lejerner DeeHeu³eeuee yeesueer®ee Heefj®e³e ³ee keÀLeebletve nesF&ue. Deeiejer yeesueer®³ee
mew×ebeflekeÀ efJeJes®eveeletve legcneuee Deeiejer yeesueer®ee Heefj®e³e Peeuee Demesue®e. ³ee keÀLeebletve legcneuee
meboYee&mee fnle Deeiejer Meyo, MeyoyebOe, Jeeke̳eyebOe, JeekedÀÒe³eesie DeeefCe cnCeer ³eeb®ee Heefj®e³e nesF&ue.
efJeefMe<ì ÒeosMee®ee, efleLeu³ee YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee, meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCee®ee HeefjCeece l³ee
yeesueerJej nesle Demelees. DeeHeu³ee D eelceefJeDeeOeej Ieslees. ³ee®esosKeerue %eeve nesF&ue. meJe& yeesueeR®eer keÀener meceeve JewefMe<ìîes leMeer Deeiejer yeesueer®eer
keÀesCeleer JewefMe<ìîes Dee{Uleele ³ee®ee DeY³e eme DeeHeu³eeuee keÀjlee ³esF&ue. ³eeletve legce®ee yeesueerefJe¢ef<ìkeÀesve mece=odOe nesC³eeme ceole nesF&ue.

DeY³eeme¬eÀceemeeþer ueeJeuesu³ee one keÀLeekeÀejeb®ee Deeiejer yeesueerleerue DeefJeDeefYeJ³ekeÌleermeeþer yeesueer me ceLe& Demeleele l³ee DeMegodOe vemeleele. ÒeceeCeYeemJeeYeeefJekeÀ DeeefCe vewmeefie&keÀ Demeleele. ne DevegYeJe DeeHeu³eeuee meoj DeY³eemeele ³esF&ue. DeeHeCener
DeeHeu³ee yeesueeRletve meeefnl³e efveefce&leer keÀjC³ee®ee Òe³elve ³e e DeY³eemeHeeef$ekesÀ®³ee DeY³eemeeveblej keÀ©
MekeÀlee. ³eecegUs legce®³eener yeesueer®ee mevceeve Jee{sue. efle®³ee peleve DeeefCe mebJeOe&veele neleYeej legce®ee
neleYeej ueeiesue. Deepe peieYejeleu³ee DeveskeÀ yeesueer cejle Deensle. keÀener yeesueer Y eeGbyejþîeeJej Deensle. pees meeefnefl³ekeÀ DeeHeueb meeefnl³e yeesueerletve DeefJemebJeOe&veeme KetHe GHekeÀejkeÀ þjle Deens. DeeHeCe `Deeiejeleu³ee Jeeìe' (Deeiejer yeesueer) Meyoeue³e
ÒekeÀeMeve ³ee mebHeeefole ûebLeeleerue keÀLee Jee®eeJ³eele. l³ee keÀLeeb®ee Òel³e#e DeemJeeo legcneuee Ieslee
³esF&ue. munotes.in

Page 58

58 1

keÀLee : SkeÀ meeefnl³eÒekeÀej

IeìkeÀ j®evee :

1.1 ÒemleeJe vee
1.2 keÀLee ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®ee J³eeK³ee
1.3 keÀLes®es IeìkeÀ
1.4 keÀLee De eefCe Yee
1.1 ÒemleeJe vee

meeefnl³ee®³ee p³ee ÒekeÀejeletve legcneuee Deeiejer yeesueer Yeemeeefnl³e ÒekeÀeje®ee mLetue Heefj®e³e keÀ©ve IesCes iejpes®es Deens. meeefnl³ee®es keÀLee, keÀeobyejer, keÀefJelee
DeeefCe veeìkeÀ ®eej ÒecegKe ÒekeÀej Ie[leele. keÀLee ne meeefnl³ee®ee cenÊ Jee®ee ÒekeÀej nes³e. iees<ì meebieCes
DeeefCe iees<ì SskeÀCes ne ceeveJeer mJeYeeJe iegCeOece& Deensle. DeeHeCe ueneveHeCeeHeemetve DeveskeÀ iees<ìer SskeÀle
Deeuees. SskeÀle Deeuesu³ee iees<ìeRveener DeeHeCe keÀLee Demes meebielees. ³ee DeY³eeme¬eÀceele pesJne DeeHeCe
`keÀLee' Demee Meyo JeeHejlees lesJne lees `iees<ì' Demee Iesle veener. iees<ì ns keÀLes®es DeefleMe³e ÒeeLeefcekeÀ
ªHe nes³e. iees<ì meeOeer mejU Demeles, iees<ìerleuee Ie ìvee¬eÀce meueie Demelees. keÀLee ner iees<ìerHes#ee
peemle J³eeHekeÀ, DeLee&®³ee DeveskeÀ Meke̳elee J³ekeÌle keÀjCeejer, SkeÀe®eJesUer DeveskeÀ DeeMe³eefJemeeceeJetve IesCeejer Demeles. ceeveJeer peerJeveeleu³ee SkeÀe ueneveMee HeCe ue#eefCe³e IeìvesJej keÀLee DeeOeeefjle
Demet MekeÀles. meeefnl³ee®es pes Flej meeefnl³eÒekeÀej Deensle l³ee®³eeMeer leguevee keÀjlee ner keÀeobyejer Hes#ee
ueneve Demeles. keÀefJelesle efJeefJeOe YeeJeeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleeruee cenlJe Demeles. SKeeoer keÀLee keÀeJ³e elce Demet
MekeÀles. veeìkeÀele SKeeoe efJejbieceb®eeJej pesJne Òe³eesie neslees lesJne l³ee veeìkeÀeuee HetCe&lJe ueeYeles. keÀener keÀLeeb®eb veeìkeÀ DeLeJee
ef®e$eHeìel e ªHeeblej keÀjlee ³esles.

1.2 keÀLee ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®ee J³eeK³ee

DeepeJej efJeefJeOe lens®³ee keÀLee efueefnu³ee iesu³ee Demeu³eeves keÀLes®eer vescekeÀer J³eeK³ee keÀjlee
³esle veener. keÀLes®³ee mJeªHeeyeeyele efve’mJeleb$e Jee*dce³e ÒekeÀej cnCetve keÀLes®es Deefmlele DeyeeefOele Deens. efle®eer He=LeieelcekeÀlee keÀe³ece jeefnueer
Deens. SkeÀ He=Leieelce Jee*dce³eÒekeÀej cnCetve efle®eer J³eJe®ísokeÀ ue#eCes oesve : SkeÀ efle®³eeleerue
DevegYeJee®eer SkeÀelcelee, SkeÀpeervemeerHeCee, SkeÀefJeefJeOelee DeeefCe ogmejs ³ee iegCeebMeer mebueive Demeuesues
efle®es SkeÀ mebmkeÀeefjlJe.“ munotes.in

Page 59

59 meceer#ekeÀ megOee peesMeer ³eeb®³ee celes, `keÀLes®es ueIegªHe Je efle®³ee mebmkeÀeje®eer SkeÀlee ³eecegUs
efle®³ee j®evesle, mebIeìvesle keÀener efJeMesmebHe=keÌlelee, keÀeìskeÀesjHeCee, vescekesÀHeCee ns keÀLes®³ee keÀueeleb$ee®es Keeme efJeMesmeeefnefl³ekeÀ, meceer#ekeÀ Yeeue®ebê vescee[s cnCeleele, `ueIegkeÀLee ne keÀceer ueebyeer®ee, ef®eb®eesUe YeeefDeJekeÀeMe HegjefJeCeeje, SkeÀmegjer DeeMe³emet$eeletve mLeuekeÀeuee®es mebkegÀef®ele cnCetve leerJe´ mebJesove osCeeje
ÒekeÀej Deens.' Je jerue J³eeK³eeJe©ve DeeHeu³eeuee Demes meebielee ³esles keÀer, ueIeglJe ns keÀLes®es efJeMesSkeÀkeWÀêerlJe, efceleJ³e³e, meb#esHe, mebHe=keÌlelee DeeefCe vescekesÀHeCee ner keÀLes®eer DeeCeKeer JewefMe<ìîes nesle.

1.3 keÀLes®es efJeefJeOe Ieìke À

keÀLeevekeÀ, Ieìvee, Òemebie, J³eeqkeÌleef®e$eCe, efveJesove, JeeleeJejCe DeeefCe Yeemeeefnl³eÒekeÀeje®es efJeefJeOe IeìkeÀ nesle. `DevegYeeJeeLe&' efkebÀJee `keÀLeeLe&' ne keÀLes®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ
nes³e. keÀLes®ee ef®e$eCe efJeDemelees. keÀLeekeÀejeYeesJeleer SkeÀ JeemleJe, ueewefkeÀle mJeªHee®es peerJeveefJeMJe Demeles. ³ee JeemleJee®³ee
HeeMJe&YetceerJej lees keÀLesle SkeÀ keÀuHeveeefJeMJe efvecee&Ce keÀjlees. ns efJeMJe peeCeerJes®³ee lemes®e vesefCeJes®³ee
HeeleUerJejerue Demet MekeÀles. keÀLeeiele DevegYeJe ne efJeefJeOe leNns®ee Demelees. JeemleJeoMeea, JeemleJee®ee
DeeYeej efvecee&Ce keÀjCeejs lemes®e DeodYeglejc³e, He@Àìmeerce³e Demet MekeÀles. `keÀLeevekeÀ' cnCepes l³ee
keÀLesleerue cetU keÀLee. keÀLeevekeÀ ne keÀLesleerue ieefleMeerue IeìkeÀ Demelees. keÀLeevekeÀ cnCepes Ieìveeb®ee
keÀLeebefkeÀle kesÀuesuee ÒeJeen Demesner cnCelee ³esF&ue. SKeeÐee oneyeeje Heeveeb®³ee keÀLes®es keÀLe evekeÀ
DeeHeu³eeuee Hee®emene DeesUerle meebielee ³esT MekeÀles. keÀLeevekeÀele Hee$es l³eeb®ee peerJeveÒeJeeme, Ieìvee,
Òemebie, JeeleeJejCe ns meieUs IeìkeÀ meeceeJetve Iesleuesues Demeleele. keÀLeekeÀejeuee kesÀJeU keÀLeevekeÀ
meebiee³e®es vemeles l³eeu ee keÀLeeLee&®eer efveefce&leer keÀje³e®eer Demeles. `J³eeqkeÌleef®e$eCe' keÀLes®ee SkeÀe cetueYetle
IeìkeÀ nes³e. J³eeqkeÌleef®e$eCe cnCepes®e keÀLesleerue Hee$ee®eer efveefce&leer nes³e. keÀLeekeÀej Je=Êeer, GkeÌleer,
YeeJevee, efJe®eej, keÀuHevee, mebJe sovee, peerJeve¢<ìer, peerJeveHe×leer Fl³eeoeR®³ee ef®e$eCeeletve efJeefMe<ì
DeMee J³ekeÌleer®eer MeyoªHe Òeeflecee efvecee&Ce keÀjlees. J³eeqkeÌle®³ee ³ee MeyoªHe Òeeflecesuee `Hee$e' Demes
cnìues peeles. ner keÀLeeiele Hee$es MeyoªHe Demeueer lejer leer DeeHeu³ee YeesJeleeue®³ee ceeCemeebmeejKeer®e
Demeleele. keÀLeeiele Hee$eeuee mJele:®es efJeefMe<ì Demes YeeJeefJeMJe DeeefCe J³eeqkeÌlelJe ueeYeuesues Demeles.
keÀLesleerue Hee$e efveefce&leer keÀjleevee keÀLeekeÀejeuee keÀener ce³ee&oe ³esleele. SKeeÐee Hee$ee®ee mebHetCe&
peerJeveÒeJeeme keÀLesle ef®eef$ele keÀjlee ³esle veener. keÀLesle keÀener ÒecegKe Hee$es lej keÀener ieewCe Hee$e
Demeleele. efveJesove keÀjCes cnCepes meebieCes efkebÀJee keÀLeve keÀjCes nes³e. efveJesove ns keÀLes®es cenÊJee®es
JewefMe<ìîe nes³e. keÀLeekeÀej keÀLee meebieC³eemeeþer SkeÀ efveJesokeÀ Hee$e efvecee&Ce keÀjlees. ns efveJesokeÀ Hee$e
keÀLes®es mebIeìve DeeefCe met$emeb®eueve keÀjerle Demeles. keÀLeekeÀeje®ee ¢ef<ìkeÀesve efveJesoveeletve efometve
³eslees. keÀLee efveJesoke À keÀOeer keÀOeer meJe&%e, meJe&mee#eer efkebÀJee kesÀJeU efvejer#ekeÀ Demelees. `JeeleeJejCe' ne
keÀLee&Lee®³ee efveefce&leermeeþer ef¬eÀ³eeMeerue IeìkeÀ Deens. keÀLee ner SkeÀe efJeefMe<ì mLeuekeÀeuee®³ee
®eewkeÀìerle, SkeÀe efJeefMe<ì YeewieesefuekeÀ le mes®e meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Heefjmejele Ie[le Demeles.
keÀLesleerue JeeleeJejCee®es ÒeeLeefcekeÀ keÀe³e& keÀLesmeeþer SkeÀ keÀefuHele Heefjmej efvecee&Ce keÀjCes.
JeeleeJejCeemeeþer keÀLeekeÀej pes leHeMeerue efveJe[lees l³eeceeies keÀLeekeÀeje®e e efJeefMe<ì nslet Demelees.



munotes.in

Page 60

60 1.4 keÀLee DeeefCe Yee
keÀLee DeekeÀejeme ³esles leer YeeYeeosKeerue efJeefMe<ì Yeel³eeletve meeQo³e& efvecee&Ce JneJes cnCetve keÀLeeuesKekeÀ YeeIe[les l³ee ÒeosMee®³ee YeeG®®eYe´t Jemleerle Ie[le Demeues lej lesLes ÒeceeCe cejeþer, Fbûepeer®ee ÒeYeeJe Demeuesueer YeekeÀLee ceneje<ì^e®³e e efJeoYe& Yeeieeleueer Demesue lej l³ee keÀLesJej JewoYeea YeekeÀLesleerue YeekeÀLesleerue Hee$ee®es efuebie, Je³e, mJeYeeJe, Heo ³eeb®eener ÒeYeeJe YeeYeeÒeceeCeYeemebJeeo l³ee Hee$ee®³ee yeesueerÒeceeCes ns met$e DeveskeÀ uesKekeÀebveer DeJeuebefyeues Deens. keÀener uesKekeÀebveer yeesueer
Yee





















munotes.in

Page 61

61 2
Deeiejer keÀLee

IeìkeÀ j®evee :

2.1 ÒemleeJe vee
2.2 meekeÀJe - Hejsve peebYeUs
2.3 cee@ue - Òee. MebkeÀj meKeejece
2.4 cnejl³ee®ee lesjeJee - ceesnve YeesF&j
2.5 yesceìîee®ee yesje - ®ebêkeÀeble Heeìerue
2.6 Yeielee®ee Gleeje - nefjYeeT Iejle
2.7 JeeoU - Jeemebleer þeketÀj
2.8 efveJe&CegkeÀe - Des.[er. Heeìerue
2.9 peesue - [e@. DeefJeveeMe Heeìerue
2.10 peeCe - iepeeveve cne$es
2.11 Meeueve peeJee®eb ne³e - Òee. pe³eJeble cne$es

2.1 ÒemleeJe vee

Meole keÀLee JesieJesieUîee efJeDeensle. keÀLeeb®es efJe
2.2 meekeÀJe - Hejsve peebYeUs

Hejsve efMeJejece peebYeUs ³eeb®³ee `efyeueesjer' ³ee keÀLeemebûeneletve meekeÀJe ner keÀLee Iesleueer Deens.
meekeÀJe cnCepes ueekeÀ[e®ee Hegue. YeeueH ee[e DeeefCe yeesjerieeJe ner oesve ieeJes nekesÀ®³ee DeblejeJej Deensle.
³ee oesve ieeJeeceOetve ef®ejvesj®eer Kee[er Jeenles. ³ee oesvner ieeJeebvee SkeÀceskeÀebMeer SkeÀe meekeÀJeeodJeejs mebHeke&À
meeOelee ³eslees cee$e HegjecegUs ne meekeÀJe vesnceer keÀesmeUlees l³eecegUs oesvner ieeJee®ee mebHeke&À legìlees.
yeesjerieeJeeleerue ieeJekeÀjer ³ee meekeÀJee®³ee SsJepeer veJee HekeÌkeÀe Hegue yeebOeuee peeF&ue DeeefCe DeeHeues neue
mebHeleerue ³ee mJeHveebceO³es peiele Demeleele. mLeeveerkeÀ jepekeÀejCeec egUs Heguee®eb keÀece nesle veener. cee$e
SkesÀ efoJeMeer ieeJeeleues efMe#ekeÀ Deeveboe®eer yeeleceer IesTve ³esleele keÀer, yeesjerkeÀj ieeJee®es neue mebHeCeej,
ieeJee®³ee Kee[erJej efmeceWì keÀe@ef¬eÀì®ee ueebye DeeefCe ªbo Hegue nesCeej, ieeJeele Sme. ìer ³esCeej... keÀejCe
ieeJeeleu³ee efJeueeme veeJee®³ee Fbefpeefve³ej®³ee Òesceele cegK³eceb$³ee®eer cegueieer He[ueer Deens. ³ee veJ³ee
veel³eecegUs peeJe³ee®³ee ieeJeele mees³eermegefJeOee nesCeej. ieg©peer®³ee ³ee yeeleceercegUs ieeJekeÀjer Deeveboerle
nesleele. munotes.in

Page 62

62 2.3 cee@ue - Òee. MebkeÀj meKeejece

MebkeÀj meKeejece ³eeb®³ee `efMekeÀej' ³ee keÀLeemebûeneleerue ner keÀLee Deens. cetU®eer IeCemeesueer®eer
DeeefCe ueiveeveblej keÀesHejKewjCes®eer jefnJeemeer Peeuesueer jeIetJee³e®eer ner keÀLee. jeOetJee ³e®³ee veJeN³eeveb
DeeHeueer peceerve efJekeÀueer. l³ee HewMeeJej ceewpecepee kesÀueer oeª H³eeueer DeeefCe lees jeOetJee³e DeeefCe efle®eer
oesve cetueb ³eebvee mees[tve mJeie&Jeemeer Peeuee. jeOetJee³e®ee veJeje veeceosJe cesu³eeveblej jeOetJee³ekeÀ[s ke sÀJeU
jenleb Iej Deens. DeeHeueer oesve cegueeb®eer HeesìeHeeC³ee®eer J³eJemLee ueeieC³eekeÀefjlee leer HejÒeebleer³eebkeÀ[s
OegCeerYeeb[er keÀjC³ee®eb keÀece keÀjles. ’MeslekeÀjCeer®eer Peeueer ceesuekeÀjerCe“ DeMeer efle®eer DeJemLee nesles.
efle®³ee®e p eefceveerJej GY³ee jeefnuesu³ee ne@ìsue ceO³es ef®ekeÀve HegjefJeCeeje meF&o³ee efleuee ®eeJeuee®³ee
(leeboUe®³ee) YeekeÀjer J³eJemee³e efceUlees. ³ee YeekeÀjer leer ®egueerJej Yeepeles cnCetve efleuee mejHeCeemeeþer
ueekeÀ[s ueeieleele. ner ueekeÀ[s leer peJeU®³ee®e [befHebie ûeeTb[Je©ve ieesUe keÀjles. cee$e De®eevekeÀ
meF&o³ee YeekeÀjer vesC³ee®es yebo keÀjlees. meF&o³ee®³ee ne@ìsueceO³es ueeieuesuee efle®ee cegueiee l³ee®ee Heieejner
yebo neslees. efleuee meF&o³ee Yesìlees. lees efleuee meebielees keÀer ³ee®e peeiesJej Deelee cee@ue GYee jenCeej
Deens. l³ee®³eener jespeerjesìerJej ieoe ³esles DeeefCe jeIegyee³e®eb ªUeJej Deeuesueb peieCe Hegvne keÀesuece[leb.

2.4 cnejl³ee®ee lesjeJee - ceesnve YeesF&j

ceesnve YeesF&j ³eeb®³ee `cnejl³ee®ee lesjeJee' ³ ee keÀLeemebûeneleerue ner keÀLee. cnejl³ee
Heeìuee®³ee lesjeJ³eemeeþer cnCepes®e l³ee®³ee efHeb[oeveemeeþer leU³eekeÀeþ®³ee HeejeJej meieUe ieeJe
peceuee Deens. GvneUîee®es efoJeme Demeu³eeves lesjeJ³ee®³ee efJeOeer keÀje³euee Deeuesuee Yeìpeer Ieeceeves
[ye[yeuesuee Deens. meieUer ceeCemes Gvneves nwjeCe Peeueer Deens. efJeOeer nesF&He³e¥le ieeJeeleerue efJeefJeOe
ÒeJe=Êeer®eer ceeCemes JesieJesieUîee efJeieeJee®³ee Deblejbiee®es oMe& ve DeeefCe ceeCemeeb®es oMe&ve Ie[efJeCes ne ³ee keÀLes®ee nslet Deens. cnejl³ee®³ee
lesjeJee yeepetuee jenlees DeeefCe ns meieUs ieeJekeÀjer DeeHeueer ieHHeeb®eer YetkeÀ YeeieJeleele. ®eebi³ee keÀeLeesj,
FkeÀþîee [eskeÀje, meK³ee Heeìerue, [esueb efceìkeÌ ³ee Jeemet, Heeb[îee otOeJeeuee, yegodO³ee [eskeÀje, Jeeu³ee
cesm$eer, keÀeu³ee mejHeb®e, keÀeueejec³ee, efMev³ee [eskeÀje meJe& Hee$es keÀLesle Deensle. ³eeb®³ee ieHHeebletve
DeveskeÀ nsJesoeJes, GKeeUîeeHeeKeeUîee, jeieªmeJes, ieeJeeleerue DeveweflekeÀ m ebyebOe l³eeb®³ee mebJeeoeletve
yeensj ³esleele. DeveskeÀeb®es mJeYeeJeOece& l³eeletve keÀUleele. l³eele efHeb[euee keÀeJeUe efMeJele veener cnCetve
meJe&peCe DeveskeÀ Òe³elve keÀjleele. keÀeJeUe efMeJeu³eeJej meJe&peCe pesJee³euee efveIetve peeleele. ª{ D emes
keÀLeevekeÀ ³ee keÀLesuee veener. ner keÀLee ieeJeiepeeueer®³ee mJeªHee®eer Deens.

2.5 yesceìîee®ee yesje - ®ebêkeÀeble Heeìerue

yesceìîee veeJee®³ee SkeÀe SkeÀekeÀer He[uesu³ee Je=odOee®eer ner keÀLee Deens. lees ieeJeeHeemetve otj
SkeÀe JesN³eel e jenlees. cee$e yesceìîee lesLeuee jepee Deens. l³ee®ee ne Jesje mece=× Deens. Jesje cnCepes Jes[e
peveeJejebmeeþer MesleeJej yeebOeuesuee ieesþe. l³ee®³ee meYeesJeleeueer meJe& ÒekeÀej®³ee Yeep³ee DeeefCe HegÀuePee[s
Deensle. SkeÀ leue³e (íesìb leueeJe) Deens. Demes Demeues lejer lees og:Keer Deens. l³ee®eer leerve cegues Deelee
l³ee®³eepeJeU vemeleele leer ueive keÀ©ve yeesjer ieeJeele jenle Deensle. yesceì³eeoe®eer meejer mebHeÊeer
l³eeb®³ee cegueebveer HegÀketÀve ìekeÀuesueer Demeles. cegueeb®³ee yee³e keÀebveer keÀceuet yee³e®es cnCepes®e yesceìîee®³ee
Helveer®es KetHe neue kesÀues. cegueb oe©[s efveIeeues ³ee $eemeeves yesceìîee Deelcenl³ee keÀje³euee efveIeeuee Hejblet
keÀceuetyee³eves l³eeuee DeeOeej efouee. Deelee Helveer Jeeju³eecegUs lees SkeÀìe®e l³ee®³ee JesN³eele jenle munotes.in

Page 63

63 Demelees. l³ee®³ee meesyeleeruee l³ee®ee ³esMee veeJee®ee kegÀ$ee Deens. l³eeves cnwMeerosKeerue HeeUu³ee Deensle.
lees mJele: pesJeleevee l³eeuee DeeHeu³ee Helveer®eer DeeþJeCe ³esles cnCetve lees efle®³ee veeJeeveb Ieeme yeepegu ee
keÀe{tve þsJelees. ceemes HekeÀ[Ces DeeefCe les JeeUJetve þsJeCes ne l³ee®ee J³eJemee³e Deens. l³ee®³ee veefMeyeer KetHe
ceemes Deensle. yesceìîee ÞeodOeeUt Deens. DeekeÀeosJeer ner l³ee®es ceelesmejer Deens efle®³eeJej l³ee®ee efJeMJeeme
Deens. DeO³eel ceele l³eeuee iees[er Demetve HeesL³eeHegjeCes l³eeuee Heeþ Deensle. JesieJesieUîee meCeeJeejebvee
l³eeuee ieeJeeletve DeO³eelce Jee®ee³euee yeesueefJeues peeles. l³eeuee `Jee®³ee' DeMee MeyoÒe³eesie keÀLesle
JeeHejuee Deens. lees DeO³ee³e Jee®ee³euee efjk eÀec³ee neleer peele veener lej peeleevee Yeepeer DeeefCe otOe
IesTve peelees. Flejebvee YejYe©ve osCes ne l³ee®ee mJeYeeJe Deens. DeeHeueer cegueb DeMeer keÀe efveIeeueer ³ee®eer
ceesþer Keble l³ee®³ee ceveele Deens. SkesÀ efoJeMeer lees cebieu³ee veeJee® ³ee efce$eekeÀ[s DeO³ee³e Jee®ee³euee
pelees. JesN³eeHeeMeer ³esleevee l³ee®³ee Hee³eeuee meeHe obMe keÀjlees. osJeer®ee OeeJee keÀjerle yesceìîeeoe DeeHeu³ee
ceeb[eruee HeÀ[ke̳ee®eer oesjer keÀ©ve Ieìdì yeebOelees. obMee®³ee efþkeÀeCeer DeeCeKeer IeeJe k eÀjlees. DeeHeu³eeuee
Guìer JneJeer cnCetve Kee[er®³ee efkeÀveeN³ee®eer jsJe (ef®eKeue) Keelees. ³esM³ee kegÀ$³ee®³ee DeeJeepeeves
Hee®emene ieeJekeÀjer ³esleele DeeefCe [esueer keÀ©ve yesceìîeeoeuee cebieu³eekeÀ[s IesTve ³esleele. keÀeWye[îee
ieesUe kesÀu ³ee peeleele. ³ee keÀeWye[îeeb®es iegodoJeej obMe kesÀuesu³ee peKecesJej ueeJeues peeles. SkesÀkeÀ keÀ©ve
DeMee SkeÀJeerme keÀeWye[îee cejleele. (keÀeWye[îee DeeHeu³ee iegodoJeejs les efJemecepetle Deens.) yesceìîee ®³ee peerJe Jee®elees. l³ee®eer leerve cegueb lesLes ³esleele. meieUb ieeJe l³eebvee otosleb. leer cegueb l³ee®eer ceeHeÀer ceeieleele. yesceìîee®³ee efce$e l³eeuee meuuee oslees keÀer Deelee let SkeÀekeÀer
yesN³eele jent vekeÀesme. veJes yeesjerieeJ eele DeeHeu³ee cegueebkeÀ[s jene. ieeskegÀUele jene. cebieu³eeoe DeeefCe
yesceìîeeoe DeeHeu³ee YeeJeemeejK³ee cew$eerHegCe veel³eecegUs oesIeebveener DeÞet DeveeJej nesleele. ³ee keÀLesletve
®ebêkeÀeble Heeìerue ³eebveer mece=odOe DeMee ûeecepeerJevee®eb D eeefCe l³eemeesyele ke=ÀefDeens.

2.6 Yeielee®ee Gleeje - nefjYeeT Iejle

meve 2010 meeueer ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee nefjYeeT Iejle ³eeb®³ee `nUo ªmeueer' ³ee
keÀLeemebûeneleerue ner keÀLee Deens. legkeÀejece Iejle ef®e juesieeJe®ee jefnJeemeer Deens. lees keÀmìceceO³es
efMeHeeF& cnCetve keÀeceeue Deens. cetU®ee lees YeW[KeU ieeJe®ee cee$e ef®ejues ieeJeeleu³ee jeceoeme Heeìueebveer
l³eeuee DeeHeuee Iej peeJeF& keÀ©ve Iesleuee Deens. lesJneHeemetve lees ef®ejues ieeJe®ee jefnJeemeer Peeuee Deens.
legkeÀejece mJeYeeJeeves Keceke̳ee DeeefCe efJeveesoer Deens. efomejele oeª efHeC³ee®eer meJe³e Demeueer lejer lees
DebOeÞeodOes®³ee efJe©odOe Deens. Yetle KeJeerme ³eeJej l³ee®ee Deefpeyeele efJeMJeeme veJnlee. Yeiele ns l³ee®es
Dee[veeJe Deens Demee Kegueemee keÀLeeuesKekeÀeves kesÀuee Deens. keÀejCe ieeJeekeÀ[s YetleefHeMee®®e ³eebvee otj
keÀjCeeN³ee ceebef$ekeÀeuee Yeiele Demes cnìues peeles. SkeÀoe legkeÀejece [eWiejele DeeHeu³ee mebiel³eemeesyele
meMee®eer efMekeÀej keÀje³eu ee [eWiejele iesuee. [eWiejeleu³ee SkeÀe peeUerle J³eeuesueer [gkeÀjerCe nesleer. leer
efyeLejueer DeeefCe IeesUke̳ee®³ee DebieeJej OeeJetve Deeueer. meieUs HeUeues cee$e legkeÀejece lesLes®e GYee
jeefnuee. meJe& peCe Ieeyejues. cee$e legkeÀejeceeves l³ee [gkeÀefjCeeruee ntue osTve ojerle Hee[ues. Demee
legkeÀejece Keceke̳ee neslee. ³ee keÀLesle SkeÀ ³esleeU yeeyee Deens. yeeyeeves Heb®e¬eÀesMeerle DeeHeuee oyeoyee
yeveefJeuee Deens. l³eeves iegceìe®³ee DeekeÀeje®eb DeeHeueb þeCeb JemeJeueb Deens. lesLes® e l³eeves DeeHeuee ojyeej
YejefJelees, ueeskeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjlees.

SkesÀ efoJeMeer legkeÀejecee®ee meoevebo veeJee®ee cesJnCee Deepeejer He[lees. l³eeuee oc³ee®ee Deepeej
neslee. efoJemeWefoJeme l³ee®eer ley³esle KeeueeJele peeles. l³ee®ee mee meje l³eeuee oJeeKeev³eele vesC³eeSsJepeer
³esleeUyeeyeekeÀ[s vesC³ee®es þjefJelees. legkeÀejece l³eeuee efJejesOe keÀjlees cee$e meemeje l³eeuee pegceevele munotes.in

Page 64

64 veener. ueeskeÀeb®³ee DeefMeef#eleHeCee®ee HeÀe³eoe IesCeeN³ee DeeefCe DeeHeuee mJeeLe& meeOeCeeN³e e ³esleeUyeeyee®eb
{eWie GIe[keÀerme DeeCeC³ee®es legkeÀejece þjefJelees. legkeÀejece mJele:®e Yetle yevelees DeeefCe ³esleeUyeeyeeuee
mceMeeveele yeebOetve þsJelees. ³esleeUyeeyee®es {eWie GIe[s Hee[lees. keÀLesletve legkeÀejece Yeielee®eb meenme
DeeefCe ieeJeekeÀ[erue DebOeÞeodOee DeeefCe yeeyeeyegJeeb®³ee ÒeYeeJee®es oMe&ve Ie[les.

2.7 JeeoU - Jeemebleer þeketÀj

Jeemebleer þeketÀj ³eeb®³ee `iepeje' keÀLeemebûeneleerue ner keÀLee Deens. cebpegUe veeJee®eer ñeer ³ee
keÀLesleerue ÒecegKe J³eeqkeÌlejsKee Deens. efle®eb ceensj®e ieeJe meeJejieeJe DeeefCe meemej®eb ieeJe veJeIej Deens.
efle®³ee Heleer®eb veeJe veeje³eCe Deens. ceguee®eb veeJe ÒekeÀeMe Demetve lees efMe#eCe Iesle Deens. veJeN³eeuee
oe©®eb J³emeve Deens. cebpegUe®³ee ceensj®eer peceerve ÒekeÀ uHeele iesueer Deens. l³eeletve efceUeuesu³ee HewMeeleuee
Jeeìe cebpegUeves DeeCeeJee cnCetve veeje³eCe efleuee Deeûen keÀjerle Deens, efle®ee íU keÀjerle Deens. DeKesj
cebpegUe DeeHeu³ee Jeeìîee®es one npeej ªHe³es DeeCeles DeeefCe l³ee®es efJekeÀemeHe$e Kejsoer keÀjles.
mee[sHee®e JeDeeefCe Gjuesues one Hees<ìele þsJeles. HeCe veeje³eCe®eb cnCeCes Demeles keÀer YeeJeebvee Depetve one npeej
efoues Heeefnpes le. Hees<ìeleues Hewmes oesIeeb®³ee mebmeejeuee keÀeceer Deeues Demeles cee$e veeje³eCe YeW[KeU®³ee
kebÀHeveerleu³ee ®eesjer ÒekeÀjCeele HekeÀ[uee peelees. l³eeuee mees[efJeC³eekeÀefjlee les one npeej JeeHejues
peeleele. veeje³eCe cebpegUeuee DeeHeu³ee cee nsjer HeeþJele veener. efle®ee íU keÀjlees efleuee efMeJ³ee oslees.
³eeletve ÒekeÀeMe DeeefCe veeje³eCe ³eeb®³eele Yeeb[Ces nesleele. yeeHee®³ee ³ee keÀìkeÀìeruee kebÀìeUtve ÒekeÀeMe
DeeHeu³ee ceeceekeÀ[s efveIetve peelees. p³ee®³eeJej cebpegUe DeeMee ueeJ etve yemeueer Deens lees®e efveIetve peeCes
³ee®es cebpegUeuee og:Ke nesles. ceensj efJeveeje³eCeves kesÀuesuee íU ³ee keÀeW[erle meeHe[ueer Deens.

2.8 efveJe&CegkeÀe - Des.[er. Heeìerue

S.[er. Heeìerue ³eeb®³ee `meeHeeve' ³ee keÀLeemebûeneleerue ner keÀLee Deens. ûeeceHeb®ee³ele
efveJe[CetkeÀe®eb JeeleeJejCe Demeueb keÀer ieeJeeleerue DeveskeÀeb®³ee Je=ÊeerÒeJe=Êeer efometve ³esleele. ³ee keÀLesleerue
Kejer[s ieeJeele oesve ceefnv³eeJej efveJe[CetkeÀ Deeueer Deens. ieeJeeceO³es ieesHeeue veeJee®es efMe#ekeÀ l³eeb®³ee
ceveele ieeJeele efyeveefJejesOe efveJe[CetkeÀ Peeueer Heeefnpes. ³eemeeþer ieeJeeleerue Òel³eskeÀeuee DeeHeuee efJe®eej
HeìJetve osC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. ³eeJej efJe®eej efJeefvece³e keÀjC³eemeeþer Þeerke=ÀyeesueeefJeueer peeles. one JeepesHe³e¥le meieUs ieeJekeÀjer peceleele. ieeJeeleerue oecetMesþ efyeveefJejesOe
efveJe[CetkeÀe ue{efJeC³ee®eb DeeJeenve meYesuee keÀjleele. jec³ee®ee efkeÀmevee ³e euee efJejesOe oMe&efJelees.
ojJemeieUîeeb®es cnCeCes Demeles. ³ee ÒeceeCes cneo³eeMesþ ³ee celeeuee DeeHeueb meeJeOe meceLe&ve oslees. HeCe
ieeJeele keÀesCel³ee He#eeuee efkeÀleer GcesoJeej Ðee³e®es Demee ÒeMve GHeefmLele neslees. ieeJeele Deelee ®eej He#e
Deensle. iesu³ee efveJe[CetkeÀerle p³ee leerve He#eeuee peemle cele efceUeueer l³eebveer ceefnuee DeeefCe Heg©Òel³eskeÀer oesve GcesoJee j Ðee³e®es DeeefCe ®eewL³ee He#eeves SkeÀ ceefnuee GcesoJeej Ðee³e®ee, Demes meJee&vegceles
þjles. ³eeveblej DeeþJe[s oesve DeeþJe[s efveIetve peeleele. efveJe[CetkeÀ efyeveefJejesOe nesTve ûeece efJekeÀeme
DeeIee[er mLeeHeve nesles. ieeJeeuee efceUeuesu³e e efveOeerletve ieeJeele megOeejCee nesleele. S.meer. Pes[uee
efJejesOe keÀ©ve nekeÀuetve ueeJeues peeles HeCe Kejer[s ieeJe®³ee nefÎleerue peceerveer oueeue ®e{îee efkebÀceleerves
efJekeÀle Iesleele. ³ee peefceveerJej YejeJe keÀjC³eemeeþer ûeeceHemeb®ee³e leer®eer SveDeesmeer IesC³eekeÀefjlee munotes.in

Page 65

65 meYeemeoevee ueeKees ©He³es efceUleele. ns Hewmes ûeeceHeb®ee³eleerle pecee nesleele. Heg{®³eeJesUer leMeer®e
efyeveefJejesOe efveJe[CetkeÀ nesles. Hegvne ³ee®e ceeiee&veer Hewmee Keeuuee peelees. DeKesj ieeJeeuee GHej leer nesles.
’kesÀuee keÀe³e veb Peeuee keÀe³e“ Demes meieUspeCe cnCeleele. Deelee DeeHeCe efveJe[CegkeÀe ue{Jetve®e
oeKeJee³e®³ee ³ee efveCe&³eeHe³e¥le meJe& peCe ³esleele.

2.9 peesue - [e@. DeefJeveeMe Heeìerue

DeefJeveeMe Heeìerue ³eeb®es `meeLe&keÀ ' DeeefCe `MebkeÀjHeì' Demes oesve keÀLeemebûen Òeefme× Deensle.
l³eeleerue `MebkeÀjHeì' ³ee mebûeneleerue ner keÀLee Deens. l³eeb®³ee keÀener keÀLee Deeiejer mebmke=Àleer DeeefCe
Deeiejer yeesueer DeefYeJ³ekeÌle keÀjCeeN³ee Deensle. `peesue' ner keÀLee De eiejer ke=ÀefDeens. peesue cnCepes SkeÀef$ele ³esTve Þeceoeve keÀjCes nes³e. Deeiejer ueeskeÀeb®eer Jemleer®e mecegêefkeÀveejer,
Kee[erueiele Deens. l³ee®eer YeeleMesleer ner mecegêefkeÀveej®³ee Deeiejele Demeles. mecegêe®eb HeeCeer Kee[erletve
³ee Deeiejele efMeª ve³es cnCetve yeebOeyebomleer keÀjeJeer ueeieles. GOeeCee®eb HeeCeer Mesleele efMejueb lej
Meslepeceerve veeHeerkeÀ nesT MekeÀles. mecegê Kee[er DeeefCe Mesleer ³ee ceOeuee HeeCeer De[efJeCeeje pees yeebOe
Demelees l ees ceeleerves ieeJekeÀN³eeb®³ee Þeceoeveeletve cepeyetle kesÀuee peelees. ³eemeeþer meieUb ieeJe SkeÀef$ele
³esTve Þeceoeve keÀjleb l³eeuee®e peesue Demes cnCeleele. ³ee keÀLes®eb Meer[esueJeer oyeeJee®eer Keueeìer / Keej. ner Keueeìer one yeeje ieeJee®eb HeesFleyeejs ³ee Keueeìer®eer keÀeUpeer He¨eekeÀj KeejHeeìerue Ieslees. GOeeCee®³ee keÀeUele yeebOeeuee vesª
(yeerU) He[u³eeme HeW[ (ceeleer®es ieesUs) ìeketÀve GOeeCee®eb HeeCeer Deele efM eªve osle veener. cee$e ner
peceerve mejkeÀej Deelee meerDeejPes[ keÀe³eÐee Debleie&le mejkeÀej nmleiele keÀjCeej Deens. ner yeeleceer He¨ee
DeeefCe yeeUîee Jee®etve oeKeefJeleele. ³ee yeeleceerves meJe&®epeCe ef®ebleeûemle nesleele DeeefCe nesCeeN³ee
HeefjCeeceeb®eer ®e®ee& keÀjleele.

2.10 peeCe - iepeeveve cne$es

`peeCe' ner keÀLee iepeeveve cne$es ³eeb®³ee `leke&À -efJeleke&À' ³ee keÀLeemebûeneleerue Deens.
Dee@keÌìesyej®³ee leHle Gvnele Demeiej ®ee®ee yeebie[îee efJekeÀe³euee ieeJeele ³eslees. l³ee®³ ee Debieele leeHe
Demetve lees DeHeefjne³e& HeCes yeebie[îee efJekeÀeJe³eeme ieeJeele Deeuee Deens. ieeJeele meieUspeCe l³ee®eer
DeeHeguekeÀerves ®eewkeÀMeer keÀjleele. cetUele l³eeuee meieUspeCe `®ee®ee' Demes mebyeesOeleele ns®e ieeJeeleerue
ueeskebÀ Dee efCe Demeiej ®ee®ee ³eeb®³eeleerue Òescee®e ÒeleerkeÀ Deens. ’ye@ççieueJeeueeççç!“ DeMeer nekeÀeìer
osle lees ÞeeJeCe Heeìuee®³ee DebieCeele peeTve yemelees. Debieele leeHe Demetve DeeefCe leeW[e®eer ®eJe peeTve
osKeerue kesÀJeU Heeìuee®³ee DeeûenemleJe ce emeueer YeekeÀj Keelees. leesJej lesLes Deeuesu³ee Heeìuee®³ee
peeJe³eeuee Heentve ®ee®eeuee Ieece HegÀìlees, l³eeveblej HeeìueerCeyeeF&®³ee meesyele Iejeletve yeensj Deeuesu³ee
ÒeepekeÌleeuee Heentve ®ee®eeuee Iesjer Deeu³eemeejKes Jeeìles, ®ee®ee®³ee IeM eeuee keÀ esj[ He[les. l³eeuee ÒeMve
He[lees keÀer `ÒeepekeÌlee Depetve efpeJeble DemeCes keÀmeb Meke̳e...' ®ee®ee ÒeepekeÌlee®³ee neleele ®eg[e Yejlees.
Hewmes ve Ieslee keÀener ve yeesuelee YejeYej efveIetve peelees. ÒeepekeÌlee DeeefCe ®ee®ee ³eeb®³eele meK³ee yeeHeueskeÀer
meejKeb veeleb Deens. `neUoeruee efleuee ®eg[e Yejleevee ®ee®ee ueneve cegueemeejKee cegmecegmele j[uee
neslee.' ®ee®eeves Hewmes Iesleues veener ner iees<ì peeJeF& meesceveeLeuee KeìkeÀles. Hegvne ceeIe ceefnv³eele ®ee®ee
lees Òeepek eÌlee®³ee Iejer ³eslees. meesceveeLe Hewmes osT Heenlees HeCe ®ee®ee Hewmes Iesle veener. ³ee iees<ìer®ee jeie
³esTve meesceveeLe ÒeepekeÌlee®³ee Leesyee[erle ceejlees. ns ÒekeÀjCe mejHeb®eeHe³e¥le peeles. lesJne ®ee®ee
`ÒeepekeÌlee cesjs ye®®eermeceeve nw ' Demebner cnCelees. mejHeb®eeves ®ee®eeuee ieeJeele ³ee³euee yeboer Ieeleu³eeves munotes.in

Page 66

66 lees Kejer nkeÀeriele meebielees. ®ee®ee veeieHeb®eceeruee ieeJeele Deeuee Demeleevee, ieJelee®eer ceesUer IesTve
®eeuesueu³ee yeeF&®³ee ceevesJej l³ee®e ceesUerle yeebOeuesu ee meeHe ®eeJelees. leer yeeF& ÒeepekeÌlee Demeles. efleuee
Depetve efpeJeble yeIetve ®ee®eeves Hewmes Iesleues veener. ns mel³ekeÀLeve kesÀu³eeJej meesceveeLe Mejefceboe neslees. ner
iees<ì ÒeepekeÌlee SskeÀles DeeefCe keÀeUerefveUer He[tve cejles. ieeJee leuee leebye[îee veeJee®ee ceebef$ekeÀ DeeCeuee
peelees. l³ee®³eeves efpeJeble keÀjCes Meke̳e ve Peeu³eeves [e@keÌìj®ee DeeCeueb peeleb. [e@keÌìj l³ee®es
mHe<ìerkeÀjCe oslees. `ner DeHeJeeoelcekeÀ ceevemeMeem$eer³e kesÀme Deens. ³eeuee `ieì HeÌueesje efme b[^esce' Demes
cnìues peeles. DeeHeu³ee Mejerjeleerue HesMeeRceO³es DeMeer keÀener #ecelee Demeles keÀer DepeeCelesHeCeeves DeeHeu³ee
Mejerjele efJeþesme ceeefnleer Peeu³eeme l³ee®eer yeeOee nesT MekeÀles. ÒeepekeÌlee®eer kesÀme ³ee ÒekeÀej®eer Deens.' meesceveeLe
Demeiej ®ee®ee®es Hee³e HekeÀ[lees DeeefCe ceeHeÀer ceeielees. keÀLee ³esLes mebHeles. meesceveeLe®³ee ceveele iewjmecepe
pej Peeuee vemelee lej ®ee®eeves ner iees<ì meebefieleueer vemeleer. ÒeepekeÌlee®ener Jee®eueer Demeleer.

2.11 Meeueve peeJee®eb ne³e - Òee. pe³eJeble cne$es

Òee. pe³eJeble Heeìerue ³eeb®ee `lejer megodOee peiee³e®eb³e' ³ee Heefnu³ee®e mebûeneleerue ner keÀLee
Deens. ce gbyeF&leu³ee kegÀuee& mìsMeve®³ee HetJexkeÀ[erue PeesHe[HeÆerle jenCeeje cegueiee Deens. lees kegÀuee&
efmeiveveuee efuebyet -efcej®eer efJekeÀC³ee®es keÀece keÀjlees. l³ee®³ee meeJeUîee jbieecegUs l³eeuee meJe&peCe
`keÀeu³ee' cnCeleele. l³ee®³ee DeeF&®eb v eeJe jeOee DeeefCe Jeef[ueeb®es peveeo&ve Deens. keÀeu³eeuee
l³ee®³eemen veT YeebJe[s Demetve keÀeu³ee ne KetHe cesnveleer Deens. Iejele Deþje efJeMJes oeefjê³e
Demeu³eeves keÀeu³eeuee keÀece keÀjeJes ueeieles Deens. ueeskeÀeb®³ee ÞeodOesJej l³ee®es kegÀìg bye Heesì Yejles. lees
ceneveiejHeeefuekesÀ®³ee MeeUsle meeleJeerle efMe#eCe Iesle Deens. cee$e ³ee J³eJemee³eecegUs l³ee®eer MeeUe yeg[les.
Jel³eeuee pesJeCe iees[ ueeiele veener. lees Hegvne efMekeÀC³ee®ee efveOee&j keÀjlees. veeF&ì MeeUsle peeC³ee®ee
efveOee&j DeeHeu³ee DeeF&uee meebielees. DeeF&®³ee neskeÀejeves lees KetDeelee oesve ce³eveb jele Me euee meg© JnJeeuee. oesve ce³eveb ue³e keÀece keÀjerve. leguee keÀeuepeer keÀje®ee keÀece
vee³e. Jenîee, HegmlekeÀeb®ee yeboesyemle keÀjerve. HeÀer®eer yeer efHeÀkeÀerj keÀ© vekeÀes. “ oesve ceefnves keÀeu³ee peerJe
lees[tve cesnvele keÀjlees. petve ceefnv³ eeleu³ee HeeTme He[lees. cegbyeF&uee Pees[Hetve keÀe{ueb peeleb. l³eele
keÀeu³ee®eer PeesHe[er osKeerue ieUt ueeieles. Iejele je$eYej PeesHee³euee peeiee jenle veener. Heneìs l³eeuee
PeesHe ueeieles. mekeÀeUer lees GefMejeves Gþlees. Deepe MeefveJeej OebÐe e®ee Jeej Demeu³eeves lees ueieyeieerves
efmeiveueuee Heesnes®elees. cee$e lees SkeÀe ì@keÌmeerKeeueer ³eslees. l³ee®ee DeHeIeele neslees. jkeÌlee®³ee
LeejesUîeele Demeuesu³ee keÀeu³eeuee ne@mHeerìueceO³es vesle Demeleevee mì^s®ejJe©ve lees DeeHeu³ee DeeF& uee
legìkeÀHeCes cnCelees, ’Dee³eb ceuee Meeueve peeJee®ee ne³e“. keÀeu³ee®eer ÒeeCep³eesle ceeueJeles. l³ee®eb mJeHve
DeHetCe& jeneleb.

DeMee ÒekeÀejs ³ee one keÀLee Deeiejer meceepepeerJeve, Deeiejer meceepee®ee ÒeosMe, l³eeb®eer
mebmke=Àleer, Þe×e me cepegleer, l³eeb®³ee peerJeveceeveele Peeuesues yeoue ef®eef$ele keÀjleele.


munotes.in

Page 67

67 3

Deeiejer keÀLeeb®es mJeªHe, Yeeefmeebmke=ÀeflekeÀ JewefMe<ìîes

IeìkeÀ j®evee :

3.1 ÒemleeJevee
3.2 Deeiejer keÀLeeb®ee DeeMe³e efJe3.3 Deeiejer keÀLeebleerue yeesueer
3.4 Deeiejer keÀLeebleerue JeekedÀÒe³eesie De eefCe cnCeer
3.5 Deeiejer keÀLeebleerue Deeiejer yeesueer®es vecegves

1.1 ÒemleeJe vee

efJeÐeeLeea efce$eebvees DeeHeCeebme ³ee IeìkeÀeceO³es Deeiejer keÀLeeb®es mJeªHe mecepetve Iesle Demeleevee
YeeefDeeiejer keÀLee ³ee HesCe, HeveJesue, je³eie[, þeCes ³ee Heefjmejele Ie[le Demeleevee DeeHeCeeme efomegve ³esle
Demeles. keÀejCe Deeiejer meceepe ne ³ee Heeefjmejele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele Jemeue suee Deens. Deeiejer
meceepee®³ee ª{er HejbHeje, ®eeueerefjleer, Þe×e DebOeÞe×e lemes®e Deeiejer meceepeeuee Yes[meeJeCeejs
pJeueble ÒeMve l³eeb®eer ueiveefJeOeer JesieJesieȳee efnvog meCeeJeȳee l³ee meceepeele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele
meeoj keÀjleevee efomegve ³esles. cnCetve®e ³ee meJe& efJe®eejmejCeer®ee ÒeYeeJe ne Deeeiejer meeefnl³eeJej He[uee
Demeu³ee®es efomeles. l³eeletve®e DeeHeu³ee Sme.Jee³e.yeer.S. ®³ee HesHej ¬eÀ.3 ceOeerue mesce ®eej ceO³es
DeeHeCeeme keÀener Deeiejer keÀLee®ee Keeueerue Òec eeCes DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

1.2 keÀLee ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®ee J³eeK³ee

Jejerue HewkeÀer Deeiejer keÀLee Hesve, HeveJesue, je³eie[, þeCes ³ee Heefjmejele Ie[leele. Deeiejer
meceepe mebmke=Àleer®ee Jele&ceeve DeeefCe YetlekeÀeU ³ee keÀLeebl etve meekeÀejuee Deens. Deeiejer meceepee®es
peerJeve, l³eeb®³ee meYeesJeleeue®³ee Heefjmej, ÞeodOee DebOeÞeodOee, ®eeueerjerleer, meceepeele nesCeejs
HeefjJele&ve, l³eebvee Yes[meeJeCeejs ÒeMve ³ee keÀLeeletve meekeÀejues Deensle. ³ee keÀLeebletve met#ce peveceeveme
J³ekeÌle nesles. Deeiejer meceepe ne HetJeea Heemetve Deeiejele YeeleMesleer keÀjCeeje DeeefCe Kee[erYeeieeleerue
ceemesceejer keÀjCeeje meceepe ³ee®esner Òeefleefyebye ³ee keÀLeebletve Gceìues Deens. Deeiejer ke=ÀJele&ceeve efmLeleer keÀLeebletve efomeles. `peesue' meejK³ee keÀLesle HeodceekeÀj KeejHeeìerue ³eeb®³ee meejKeer
ke=Àef

Page 68

68 cnCetve MeslepeceerveeRveme YeesJeleer yeebOe IeeueeJee ueeielees. ns keÀece efpekeÀjer®es DeeefCe Þecee®es Demeles. meieUe
ieeJe SkeÀ$e pecetve ns keÀece keÀjleele. ³ee Þeceoeveeuee `peesue' Demes cnCeleele. ÞecekeÀN³eebvee `peesues'
Demeb cnCeleele. peesueemeeþer Deeuesueer ceeCeme s SkeÀe veJ³ee ÒeMveeuee meeceesjer peeleele. [esueJeer oyeeJee®eer
Keej peceerve meerDeejPes[ keÀe³eÐee Debleie&le mejkeÀej leey³eele IesCeej DeeefCe leer®eb DeefmlelJe veeceMesnesCeej ³ee ef®eblee meJee¥vee ueeietve jenles. ³eemeeþer peesu e keÀLesleer ue Keeueerue Gleeje... `meejs peesues Heg{s
keÀe³e nesCeej ³eeb®eer ef®e$e jbieJeerle nesles. Oeveoeb[iee Mesì FLeu³ee oueeueebvee veesìeb®es legkeÀ[s ìeketÀve
efJekeÀle IesT ueeieuee neslee. meJe&$e leer®e ®e®ee& ®eeuet Peeueer nesleer. veebol³ee ieeskegÀ UemeejK³ee ieeJee®eer,
megpeueece megHeÀueece Keueeìer®eer jeKejebieesUer kesÀueer peeCeej nesleer. SkeÀ ke=Ànesleer. Fefleneme Hegmeuee peeCeej neslee.' ³eeletve MeslekeÀN³eeb®eer yew®esveer efometve ³esles. cegbyeF&, ve Jeer cegbyeF&
DeeefCe l³eeveblej mejkeÀej Deelee eflemejer cegbyeF& ueeoC³ee®ee mejkeÀej Òe³elve keÀjles Deens. Demee GuuesKe
`peesue' meejK³ee keÀLeebletve ³eslees. ³ee meesyele HejÒeebleer³eeb®es Dee¬eÀceCe DeeefCe l³eeb®eer cegpeesjer DeeHeu³eeuee
menve keÀjeJeer ueeiesue, `cegJew legce®eer ved Yeeb[er Ieemee Deece®eer!' DeMeer DeJemLee nesF&ue ³ee®eer Yeerleerner
keÀLesle [eskeÀeJeles. DeeHeCe osMeesOe[eruee ueeiet ³ee®eer peeCeerJe meJee¥vee nesles.

Mesleer keÀmeCes Deelee efpekeÀerjer®es nesTve yem eues Deens. cepeggjeb®³ee cepegN³ee ceneie, Kelee®³ee
ieesCeer ceneie, DeewefnMeesye kesÀu³eeme keÀenerner efceUle veener. ns JeemleJe osKeerue ³ee keÀL eebceOetve [eskeÀeJeles. l³ee®eer Keble les
J³ekeÌle keÀjleele. cee$e Jee[Jeef[ueeb®eer peceerve Deesmee[ keÀMeer ìekeÀe³e®eer ³ee YeeJeefvekeÀ ÒeMveele les iegbleues
Deensle. yeN³ee®e peCeebvee les pegves®e efoJeme Deensle. les®e efoJeme ®eebieues nesles Demes l³eebvee Jeeìles.
³eemeesyele ieeJe, ieeJeeleerue ceeCemes, l³eeb®³ee meewneo& DeeefCe Jewcevem³e, SkeÀceskeÀeb®eer keÀeUpeer ³ee meJe&
iees<ìer keÀener keÀLeebletve ÒekeÀìu³ee Deensle.

cegbyeF& cee³eeveiejerves DeeHeueer ogmejer veiejer JemeJeuee r leer cnCepes veJeer cegbyeF&. efme[keÀesves
ceeleerceesue YeeJeeves DeveskeÀ MeslekeÀN³eeb®³ee peefceveer Iesleu³ee. efleLes efmeceWì®eer pebieue GYeer jeefnueer. efleLes
efHekeÀCeejs Yeele DeeefCe ceerþ mebHeg<ìele Deeueb. p³ee ueeskeÀebveer DeeHeu³ee D ee³eg<³eele cegyeuekeÀ Hewmee Heeefnuee
veJnlee l³eeleerue keÀener ueeskeÀebveer ne Hewmee oe©Jej G[Jeuee. oe©®³ee Deenejer peeTve mJele:®e peerJeve
mebHeJeueb. l³eeb®³ee yee³ekeÀebvee l³ee®e peeiesle GY³ee jeefnuesu³ee HejÒeebleer³e ceeCemeeb®³ee Iejer ce esuekeÀjCeer®eb
keÀece keÀjeJeb ueeieueb. peefceveer efJekeÀu³eeJej Deepegyeepeguee p³ee Gb®e®e Gb®e Fceejleer efvecee&Ce Peeu³ee.
l³eele efleLeuee cetU®ee jefnJeemeer SkeÀekeÀer He[uee, l³ee®eer Iegmeceì Peeueer. ner MeeskeÀebeflekeÀe `cee@ue'
keÀLesletve efomeles. peefceveeR®ee YeeJe Deeu³eeJej DeeCeKeer SkeÀ iees<ì Ie[ueer, veelesmebyebOeele ogjeJee efvecee&Ce
Peeuee. YeeJeyeefnCeeRceO³es Yeeb[Ces efvecee&Ce Peeueer. DeveskeÀebveer DeeHeu³ee Helveer®ee Jeeìe ceeefieleuee.
Helveer®³ee veeJes Deeuesues Hew mee oe©le G[Jeuee. DeeHeueer Helveer Hewmee DeeCele veener cnCetve efle®ee íUner
keÀjC³eele Deeuee. ³ee®es oMe&ve Jeemebleer þeketÀj ³eeb®eer `JeeoU' keÀLee Ie[efJeles.

veJeer cegbyeF& ³ee Heefjmejele DeewÐeesefiekeÀ kebÀHev³ee Deeu³ee. DeewÐeesefiekeÀ kebÀHev³eebkeÀ[tve Heg{ejer
ueeskeÀebveer, veslesceb[Uerveer mJeeLee&Heesìer nHles, osCei³ee Iesleu³ee. kebÀHev³eevee ÒeotefceUeuee. ÒeotkebÀHev³eeb®³ee ÒeotÒeotefmeJe&meeceev³eeb®eer ner Keble ³ee keÀLeebceOetve ³esles. DeewÐeesefiekeÀ kebÀHev³ee DeeefCe He³e&ìve ³eeb®³ee cegUs
peeieepeceerveeRvee De®eevekeÀ YeeJe Deeuee. ³ee®e ojc³eeve oueeueeb®ee megUmegUeì Peeuee. ³ee ueeìsuee pes
ngjUtve iesues l³eebveer keÀJe[erc eesueeves DeeHeu³ee peceerveer efJekeÀu³ee. De®eevekeÀ Hewmee Deeu³eeves veJeer efHe{er munotes.in

Page 69

69 ÞeceeHeemetve otj iesueer. keÀenerner HewMeebletve ceewpecepee kesÀueer, oe©®³ee Deenejer iesues, keÀener peCe
ce=l³etcegKeer He[ues. l³eeb®eer kegÀìgbyes GIe[îeeJej He [ueer. p³ee Jee[Jeef[ueeb®³ee mebHelleerletve DeeHeu³eeuee
JewYeJe ÒeeHle Peeueb l³ee DeeF&Jeef[ueebvee®e otj ueesìueb iesueb. `yesceìîee®ee Jesje' ³ee keÀLesle yesceìîee®³ee
leervener cegueebveer DeeefCe megveebveer l³eeuee otj meejueb Deens.

ieeJeelee rue ûeeceHeb®ee³eleeR®eb jepekeÀejCe ³ee keÀLeebceOetve ³esles. DeeHeu³ee mJeeLee&vegmeej ÒeYeeie
yeoueCes, celeebmeeþer Hewmes IesCes, efJeefJeOe HejJeevei³eebmeeþer meYeemeoebveer Hewmes KeeCes. ieeJeeleerue efveJe[CegkeÀe
Deeu³eeJej®e cele ceeieC³eemeeþ er ieeJeele ³esCes, l³ee®eer Keesìer DeeMJeemeves, meieU³eebvee efJeMJeemeele IesTve
efveJe[CetkeÀ efyeveefJejesOe keÀjCes DeeefCe efveJe[Cetve Deeu³eeJej Ye´<ìe®eej keÀjCes ³eemeieUîee iees<ìer
meJe&meeceev³e ceeCemeeb®ee l³eeb®³ee efJeueekeÀ[e®ee Demeuesuee meekeÀJe kegÀCeerlejer jepekeÀejCeer DeLeJee veslee efmeceWì®ee HekeÌkeÀe Hegue yeebOetve osF&ue
³ee Yeeye[îee DeeMesle jenCeejer ceb[Uer DeeHeu³eeuee Hejsve peebYeUs ³eeb®³ee `meekeÀJe' keÀLesle Yesìleele.

`Meeueve peeJee®ee ne³e' ner keÀLee cegbyeF& Menjeleerue PeesHe[Heìdìerle Ie[les. l³ee keÀLesleerue
mebJeeo Deeiejer Demeu³eeves efleuee Deeiejer keÀLee Demes cnCelee ³esF&ue. PeesHe[Heìdìerle jenCeeN³ee SkeÀe
cesnveleer ceguee®es MeeUsle peeC³ee®es DeHegjs jeefnuesues mJeHve cevee Meeueveb peeJee®eb ne³e ³ee keÀLesle ³esleb.
iepeeveve cne$es ³eeb®eer `peeCe' keÀLee SkeÀe JesieUîee, ceevemeMeem$ee®eer mebyebOeerle efJekeÀjles. ³ee®e meesyele Flej Oecee& Meer, meceepeeMeer Deeiejer meceepeeuee JeeJe[b veener ns osKeerue oMe&efJeles.
yeebie[er efJekeÀCeeN³ee Demeiej ®ee®eeJej meieUs®e ieeJekeÀjer Òesce keÀjleele. ÞeeJeCe Heeìuee®³ee cegueeruee
cnCepes ÒeepekeÌleeuee Demeiej ®ee®eeves DeeHeueer cegueieer cee veueer Deens. efle®³ee nUoer®³ee yeebie[îee
Yejleevee Demeiej ®ee®ee cegmecegmegve j[uee Deens. Demeiej ®ee®eeuee ÞeeJeCe Heeìerue ceemeueer YeekeÀj
Kee³euee oslees. ³ee meieUîee iees<ìer efnbot -cegefmuece Sske̳ee®es ÒeleerkeÀ Deensle. ÒeepekeÌleeuee meeH e ®eeJeleevee
Heeefnuesuee Demeiej®ee®ee Hegvne ÒeepekeÌleeuee efpebJele Demeuesueer Heenlees. Demeiej®ee®ee ieeWOeUlees. l³ee®³ee
³ee ieeWOeUC³eeletve iewjmecepe efvecee&Ce nesleele. Demeiej®ee®ee mel³elee meebielees DeeefCe iewjmecepe otj
nesleele.

`Yeielee®ee Gleeje' ner nefjYeeT Iejle ³eeb®eer keÀLee Deeiejer meceepeeleerue DeefmlelJeele
Demeuesu³ee DebOeÞeodOes®eb oMe&ve Ie[efJeles. cee$e l³ee meesyele ³ee DebOeÞeodOee lees[tve ìekeÀC³ee®es keÀe³e&
keÀjCeeje legkeÀejece Yeiele ³ee keÀLes®ee vee³ekeÀ Deens. nefjYeeT Iejle Jele&ceeveefmLeleerJej Yee<³ener
keÀjleele. `neueer®es peceev³eeve MesveerceeHeemetve uenevee®es, neueoer®es ceeb[JeeHejsve oeª®ee Heev³eemeejKee
ve Mesnjeve oeªefHeves ³ees Hejeflemìer®ee FMe³e yevetve pesuee.' ³ee keÀLesle meJe&mee ceev³eeb®ee YetleeJej®ee
Demeuesuee efJeMJeeme, ieeJeeyeensj®ee Ke[keÀeU ceeUeJej®ee ³esleeU yeeyee, l³ee®ee ojyeej DeeefCe keÀjveer
Peeuesueer ceeCemes lemes®e meoea He[mes Peeuesueer ceeCemes osKeerue l³ee®³ee ojyeejele peeleele Demee GuuesKe
³eslees. ³e sleeUyeeyee DeeefCe l³ee®ee {eWieerHeCee, ueeskeÀeb®ee l³eeJej Demeuesuee efJeMJeeme DeeefCe legkeÀejece
Yeieleeves (³esLes Yeiele ns Dee[veeJe Deens) DeeefCe l³ee®³ee efce$eeves ³esMeeves ³esleeU yeeyee®eb GIe[b Hee[uesueb
efHeleU, veeìîece³e HeCes keÀLev e kesÀues Deens.

Deeiejer mebmke=Àleer oMe&ve ³ee keÀLee Ie[efJeleele. Jeejer Yejeuee DeeCeCes. lesjeJee keÀjCes, efHeb[euee
keÀeJeUe efMeJeCes, IejYejCeer keÀjCes, ieeJekeÀer YejCes DeMee jerleer keÀLeebletve efomeleele. ³eeleerue DeveskeÀ
keÀLee ieeJe GYee keÀjleele. ieeJeele oJeb[er efHeìefJeC³ee®eer ÒeLee Depegvener efomeles. l³eeletve efouesuee DeeosMe
DeLeJee met®evee ve HeeUu³eeme HeefjCeeceebvee meeceesjs peeJes ueeiesue Demesner meebefieleues peeles. `yesceìîee®ee
yesje' ³ee keÀLesle ÞeeJeCe cee fnv³eele ieeJeeieeJeele DeO³ee³e meebieCes DeeefCe DeO³ee³e SskeÀCes ner l³ee ieeJe®eer munotes.in

Page 70

70 jerle efomeles. efMeJeefueueece=le, Heeb[JeÒeleeHe, jeceefJepe³e, nefjefJepe³e, ieg©®eefj$e ³ee ûebLee®eb Heþve keÀ©ve
`Gefpeieje' neslees. ÞeeJeCe ceefnv³eebceO³es iee Jeele oJeb[er efHeìefJeueer peeles. ’ Go³eeHeemevee keÀesvner
ce®íerkeÀeìe KeeJee®ee vee³e j³e. mejJeeve efveIeuee³e... meieu³eener GHeemee Oeje®eer j çççvee³e Oejerue
l³eeune ieeJekeÀerve Heejleer Hejue j çç ³e.. “

Deeiejer yeesueerletve efJeefMe<ì cetu³e J³eJemLee [eskeÀeJeles. cee@ue keÀLesleerue jeOetyee³e cnCeles, ’Deejb
yeeyee keÀ<ìeve Deeiej efHekeÀJee®ee ve ceeb[îee ceesªve KeeJee®ee...“ DeMeer Þeceeuee cenlJe osCeejer ceeCemes
keÀLesle Yesìleele HeCe De®eevekeÀ Deeuesuee Hewmee ceeCemeeb®³ee cetu³ee bceO³es vekeÀejelcekeÀlee efomeles. ³ee®e
keÀLesleuee veeje³eCe cnCelees, ’Oeboe! MeslekeÀN³eebveer keÀe³e Oeboe keÀje®ee Demeleb!... Deejb Deemebue leJn
efoJeeueer, vemeue len efMeceiee!“ efkebÀJee jeIegyee³eMeer yeesueleevee cnCelees, ’Deieb Deepe®ee Dee pe! Gbo³ee
keÀesveer yeefIeleuee³e.“ DeeHeu³ee DeeF& Jeef[ueeb[tve pej DeeHeu³eeuee mebHelleer efceUeueer Demesue lej l³eeb®ee
meebYeeU keÀjCes ns DeeHeues keÀle&J³e Deens Demes `yesceìîee®ee yesje' keÀLesleerue ieeJekeÀjer efJe®eej keÀjleele.
SkegÀCe®e De eiejer meceepee®³ee efJeefJeOe Hewuegb®es oMe&ve Jejerue keÀLee Ie[efJeleele.

3.3 Deeiejer keÀLeebleerue yeesueer

keÀLeebleerue meJe&®e keÀLee HetCe& Deeiejer yeesueerle veenerle. keÀener keÀLeebceO³es efveJesokeÀeves ÒeceeCe
cejeþer®ee JeeHej kesÀuee Deens. l³ee keÀLeebceOeerue Hee$eeb®³ee Devegmecetn Deens l³ee keÀLeebceO³es Deeiejer yeesueer®es DeefmlelJe peemle peeCeJeles. Goe. meekeÀJe, cnejl³ee®ee
lesjeJee, yesceìîee®ee yesje, Yeielee®ee Gleej e, efveJeveg&keÀe, peesue ³ee keÀLesle yeesueer®es ÒeceeCe peemle Deens.
efJeMesefJekeÀCeejs Demeiej ®ee®eener Deeiejer yeesueleele. oj yeeje keÀesmeeJej Yeeyeesueer ÒeosMeHejlJes l³eele yeejerkeÀmes Yeso Demeleele. ³ee one keÀLee SkeÀe®e ieeJeeleu³ee veenerle l³eecegUs
Deeiejer yeesueer®³ee MeyoG®®eeje®es keÀener meeceeF&keÀ efJeMes
1. Òel³eskeÀ yeesueer®ee mJeleb$e MeyoefveOeer Demelees. Deeiejer yeesueer®ee Meyomebûen mece=odOe Deens. keÀJeeì
(Deb[s), peeHeCes (yeesueCes), kegÀHeÀjeve (JeeF&ìke=Àl³e), ®eeJetue (leebotU), Keueeìer
(efHekeÀeKeeueerue Keej peceerve), DeeKeer (Kee[erle HekeÀ[ues ueer ceemeUer þsJeC³ee®eer peeUeroej
efHeMeJeer), kebÀOee (kebÀoerue), keÀebpeer (ceemeUer®es HeeleU keÀeueJeCe), keÀjyeekeÀes³e (jevekeÀeWye[er),
efpeYeje (ìjyetpe), ®eìceì³ee (Kees[keÀj, ®eb®eue), Jejvetme (yue@kesÀì), jceeþcee
(meeceevemegceeve), Hesvme eve (ceeleer®³ee ef®eKeuee®es ieesUs Hee[C³ee®es meeOeve), keÀeìkeÀece
(ceeleerkeÀece), keÀeWPesjer (®ekeÌkeÀj) Demes efkeÀleerlejer Meyo keÀLeeble Deeues Deensle.
2. ÒeceeCe cejeþerMeer leguevee keÀjlee. DeeefOeke̳eeves `[' ®ee `j' nesleevee efomelees - Pee[ > Peej,
Je[ > Jej, Yeeveie[ > Yeeveiej, iees[ > ieesj, Hee[eJeer > HeejeJeer
3. `{' ®ee `j' nesleevee efomelees - keÀe{ueb > keÀejueb, SJe{e > DeeJeje, iee{Je > ieejJe
4. `Ie' ®ee `pe' nesleevee efomelees. I³ee³euee > PesJeeuee. `Pe' ®ee `pe' neslees. ceePee > ceepee
5. Peeje - Heevee, Heeveer -HeeKeje, ceblej -leblej, keÀe³e -yee³e, DeeJeoe -megJeoe Demes Deeiejer DeY³emle
Meyo Dee{Utve ³esleele. munotes.in

Page 71

71 6. J³eeqkeÌleveeceeb®³ee Heg{s DeeojeLeea `oe' Òel³e³e ³esles. l³ee Òel³e³eebJe©ve l³ee Hee$eeb®es Je³e ue#eele
³esles. yes ceìîeeoe, yeeceoe, cebieu³eeoe, Keb[îeeoe, yesìgoe DeMeer veeJes ³esleele. lej peer Hee$e
meOeve Deensle DeeefCe jepekeÀejCeer mebyebefOele Deensle l³ee®eer veeJes meeOeejCele: cneo³eeMesþ,
oecetMesþ, DeeJeN³ee®ee HejYeekeÀj Mesþ DeMeer Deensle. HesmeJee³e , keÀceuetJee³e DeMeer ñeer³eeb®eer veeJes
³esleele. ³ee J³eefleefjkeÌle jec³ee®ee efkeÀmev³ee, yeeU³ee, HeoceekeÀj KeejHeeìerue, [esueefceìke̳ee
yeemet, yeeyet keÀesleJeue, ceesl³ee efMeveJeej DeMeer keÀener veeJes keÀLeebceO³es ³esleele.
7. p³ee J³ekeÌlee r JeeF&ì Deensle DeMeebmeeþer DeveskeÀ DeHeMeyoeb®ee JeeHej keÀLeebceO³es Dee{Ulees. Goe.
HeeveIeesN³ee, IeesN³ee®es Heesì®eeb. ceekeÀje, ³ejPeJ³ee, yeWpeeue, JeìefkeÀ®³ee F. `yesceìîee®ee Jesje' ³ee
keÀLesle yesceìîeeoe®eer Jee³ee iesuesu³ee cegueebvee He eveIeesjs, efoJeìs DeeefCe megveebvee keÀejkeÀeWyeN³ee,
keÀejyeekeÀes³eer DeeefCe [enerkeÀ DeMeer efJeMes8. Deeiejer meceepe ke=Àef³esleele. p eesue Hesvmeeve, Keueeìer, Keeb[, ef®ekeÀeìîee keÀeb[e lej ceemes HekeÀ[Ces ne l³eeb®ee
pees[J³eJemee³e Demeu³eeves l³ee®³eeMeer mebyebefOele meeOeves ³esleele. Heeie, DeeKeer, ®eueeveer,
ceguegkeÀe F.
9. ceemeUeruee keÀener keÀLesle `yeeJe' Dem ee Meyo JeeHejuee Deens. yeesF&ìe, keÀesuebyeer, efveJeìîee,
KeJeveer, ef®eJeveer, Heerlee, keÀjHeeueer, efpelee[e ner ce®íer®eer veeJes Iesleele. ceemeueer YeekeÀj,
keÀJeìe®ee Heesuee, ®eeJeuee®eer YeekeÀj ner DeeieN³eeb®eer Keeo³emebmke=Àleer Deens.
10. pe³ee, ìe³e®etve ³ee leeboUe®³ee petv³ee peeleeR®es GuuesKe ³esleele. HegJeea®eb ns Oeveleesueer Oeve
cnCepes Oeeve DeeefCe les leesueC³ee®es J³eeHeeje®es efþkeÀeCe cnCepes IeCemeesueer ner ûeeceveecee®eer
J³egglHelleer keÀUles.
11. Deeiejer yeesueerleerue Fbûep eer Meyoeb®ee meceeJesMe keÀLeebletve Dee{Ulees. Flej meJe&®e yeesueeRceO³es lees
Dee{Utve ³eslees. keÀener Fbûepeer Meyo lej yeesueeRceO³es yesceeuegHeCes efcemeUtve iesues Deensle. veeefceveue,
12. yeesueerYeelees l³ee®e efJeMJeeleuee Deens. `cnejke̳ee®ee lesjeJee' ³ee keÀLesle DeMeer GoenjCes efomeleele. 1.
Heeveer Keoue keÀjeJee lewmee meK³ee®ee ceve Jeemetveer Keoue kesÀuee. 2. ef®ebyeesjermeejKee ®eeJe
P³eeJee lewmee Jeeu³eecesm$eer ®eeJeje Pe³eu³eemeejKee yeesueuee. 3. ef®eKeueeJeb [ieesj ìekeÀeJee lewmee
®eebi³ee Heeìuee®es veeJeeMeer cnvvee ìekeÀuee. 4. Hee³eMeer ceeleer GKeueerle yewueeveer OeeJe P³ee®eer
lewmee mejHeb®e HegNnb Dee³euee. lees efHemeeUu esues kegÀ$e³ee®es HeeþveeJeb GHeì ìekeÀeJeer lewmee
efLekeÀejuee.

3.4 Deeiejer keÀLeebleerue JeekedÀÒe³eesie DeeefCe cnCeer

1. keÀeN³ee keÀes®ekeÀCes - keÀe[îee IeeueCes - ®eebieu³ee keÀeceele De[LeUe efvecee&Ce keÀjCes.
2. Deece®eer®e keÀeþer ìeþ - DeeHeue er keÀeþer lee[ DemeCes - DeeHeueb®e cnCeCeb Kejb efkebÀJee DeeHeueer®e
yeepet ³eesi³e Demes cnCeCes.
3. megHejeHeej keÀjCes - megHe[e meeHeÀ keÀjCes - mebHelleer DeLeJee HewMeeb®ee DeHenej keÀjCes, uetì
keÀjCes.
4. Keb[er®es Jejveeve cegleCes - KetHe meeN³ee JejCeele cegleCes - keÀeceele IeesìeUe keÀjCes. munotes.in

Page 72

72 5. ieeJee®ee Gbieuele ceeJeuele nesCes - ieeJee®eer GieJeleer DeeefCe ceeJeUleer nesCes - ieeJee®es oesve
HejmHej efJejesOeer ieì efvecee&Ce nesCes.
6. keÀJeìe IeeueCes - keÀener keÀece ve keÀjlee Iejele yemetve jenCes - DeeUMeer DemeCes.
7. ef®eKeesìe keÀe{Ces - ef®eceìe keÀe{Ces - ìesceCee ceejCes
8. ueeì ueeieCes - ueeì ³esCes - YejHetj HeÀe³eoe nesCes
9. HeÀesueHeÀesue nesCes - HeesueKeesue nesCes - meJee¥meceesj yesFppeleer nesCes
10. MesveHee keÀjCes : vegkeÀmeeve keÀ jCes
11. [esUîeeJej meglesjer ³esCes - [esUîeeJej keÀesUîee®es peeUs ³esCes - meceesj®es JeemleJe ve efomeCes
12. kegÀuebKeeue®eer keÀJeìe keÀeNntve IesCes - kegÀu³eeKeeue®eer Deb[er keÀe{tve IesCes - meieUs DeesjJee[tve
IesCes.

cnCeer : Keeueer efouesu³ee cnCee r JesieJesieUîee keÀLeebleu³ee Deensle. yengleebMe cnCeer ÒeceeCe cejeþerleerue
cnCeeRMeer efceUl³eepegUl³ee Deensle. l³eeb®eer ªHeb cee$e JesieUer Deensle. keÀLesleerue Deeue³eeMeer l³ee
efveie[erle Deensle l³eecegUs Keeueer meebefieleuesu³ee DeLee&ceO³es nuekeÀemee HeÀjkeÀ He[t MekeÀlees.

1. keÀeJeuee yemeeuee DeeefCe [eJejer cees[euee : keÀeJeUe yemee³euee®e DeeefCe HeÀeboer cees[e³euee :
SKeeo³ee iees<ìer®es efveefcelle nesCes.
2. Gjuee lees keÀeJeuee vee yegjuee lees yesªkeÀ : G[uee lees keÀeJeUe DeeefCe yeg[euee lees yes[tkeÀ : meJe&
iees<ìeRkeÀ[s SkeÀe®e vepejsves HeenCes.
3. FkeÀ©ve yeeJeJe eflekeÀ©ve yeeJeJe : FkeÀ[s Dee[ eflekeÀ[s efJeefnj : keÀeW[erle meeHe[Ces.
4. Gbyeesj efHekeÀueb ve Deemeesueveer®eb [esueb Deeueb - Gbyej efHekeÀues DeeefCe... SKeeoer iees<ì DeemJeeo
I³ee³e®³ee JesUerme®e DemeceLe& nesCes.
5. p³ee®³ee neleele veevee lees Meevee : p³ee®³ee neleele Hewmee lees MeneCee : DeeefLe&keÀ¢<ìîee meOeve
ceeCetme MeneCeHeCee keÀjlees.
6. Deemeueb leJeb efoJeeueer vemeue leJeb efMeceiee : Hewmee Demesu e lej efoJeeUer veenerlej efMeceiee : Hewmee
Demeu³eeme ®ewve veenerlej keÀenerveener.
7. Yeeieer®ee efkeÀje efkeÀjJeeve cejlee³e - Yeeieeroejerleuee efkeÀ[e efkeÀjJeeves cejlees - Yeeieeroejer
³eMemJeer nesle veener, l³eele vegkeÀmeeve nesles.

3.5 Deeieje r keÀLeebleerue Deeiejer yeesueer®es vecegves

megkeÀleer®³ee Kee[erle Heeietve Oejceeoe Deeefve cneo³ee Hejlele nesles.
’DeeHues ³ee ieeJee®eb keÀe³e Keje vee³e Jeie...“
’DeeLee keÀe³e DeeveKeer?“
’jeb[®³ee, let vnsceer oejJee efHeJetve KeesHeìerve efve pele pee.“ munotes.in

Page 73

73 ’vee³e Hetve Peeuee leNner keÀe³e jb?“
’let efvemleeme ieeJeeve Nnelebme Hetve -“
’Keje³e jb! cevee keÀe³e Hegve vne³e cne³eerle“
’yesceìer keÀekeÀer®es yeyev³ee®ee ueieve ceesjuee.“
’ueieve ceesjuee?“
’cebie ceer keÀe³e Keesìeb peeHeleb³e?“
’lemee vee³e jb cneo³ee.“
’le cebie keÀmee?“
’keÀmee ueieve ceesjuee?“
’ueieve keÀe ceesjleeve?“
’keÀesveer Deebouee Demeuee, keÀesveer uebieje Demeuee, keÀesvee®eb ueHeÀjb Deemueb.“
’DeeHues ieeJeeve®³ee Heesjeb®eer ueivee keÀe ceesjleeve les meebie.“
’let®e meebie. cevee vee³e cne³eerle.“ (meekeÀJe - Hejsve peebYeUs)

keÀeJeues neieer®eer yeeb[ieguee efpeMeer PeejeJeb JeeJejleevee Dee[eueleeve efleMeer DeepeHetve Debomejoe
Heeb{jHesMeeve ve KesjJeue ueesKeeve ne³e jesTveMeer Ieì Gyeer ne³e. efle®eer®e F& ef®e llele keÀeveer ne³e.
(Yeielee®ee Gleeje - nefjYeeT Iejle)

legkeÀejecee®ee Deboepe Keje þjuee. oesIeeJeveer ³ees DeeJeepe JeefueKeuee. ve l³eebveer keÀeueesKee®ee
Deemeje Pesle Pesle meceMe³eeveekeÀjb mejkeÀJeeuee megjJeele kesÀueer. LeesN³ee ³esueeve efP eHeN³ee MeeHe kesÀuesu³ee
keÀeWyeN³ee PesJetve Deeuee. Hegjb Deeuesu³eeveb DeeOeer®e [ieje®ee ®eguee keÀ©ve FmleJe kesÀuee nglee. HeÀevemee®³ee
Gpesjeve l³eebveer keÀeuepeer HeÀesHeÀveermee®eb ve keÀeWyeN³ee®eb legkeÀjb kesÀueb. l³eeveer DeeOeer®e Heeveer, Yeeb[er ve
ceìCee®ee neoeve keÀesoeve Jeeìtve neveuee Jnlee. ®egu³eeJej ìesHe þsJetve l³eeveer ceìCeeuee HeÀesjveer efoueer.
(Yeielee®ee Gleeje - nefjYeeT Iejle)

ieeJeevJes ieesHeeue ceemlejeb®es ceveeve efveJejvegkeÀe efyeve efJejesOe keÀje®ee F®®eej D eeuee. jmleve
YesìCeeN³ee HejleskeÀeuee efveJeve&gkeÀer ueNnJev³eeHes#ee mecepeeslee keÀ©ve efyeveefJejesOe efveJeveg&keÀ keÀje®eer. meieueb
He#e iejece DeeIeejer®eb. Hejl³eskeÀ He#eeveer DeeHeeHeuee GcesoJeej osJee®ee. vee³e lejer efveJeveg&keÀeruee Hewme eHetve
ceesHe ueeiele³e Demeb p³eeuee l³eeuee meebiele megìueb. ceemlejeb®ee cegodoe ngmeuetve Oeje®eb. ceemlej yeepetuee
Peeueb keÀer ³esieuee yeesuele ngleb. ³ee®e l³ee®e keÀeve Yejle. ieeieeve®es ³ekeÀ oesIepeve keÀeN³ee keÀes®eketÀve
efveJejveg&keÀe ue NnJee®³ee Demeb yeesuetve Deeie ueeJele ngleb. (efveJeveg&keÀe - Des.[er. Heeìerue)

3.6 ÒeMve :

1) Deeiejer keÀLeebletve DeefJe2) Deeiejer keÀLeebleerue DeeMe³e efJekeÀje. munotes.in

Page 74

74 3) Deeiejer keÀLeebletve DeefYeJ³ekeÌle Peeuesues Deeiejer yeesueer meebietve yeesueerleerue JeekedÀÒe³eesie DeeefCe cnCeer
³eeb®es efJeMes
efìHee -
1) Deeiejer yeesueer
2) Dee iejer keÀLes®ee efJekeÀeme
3) `meekeÀJe' ³ee keÀLes®ee Dee{eJee I³ee.
4) `JeeoU' ³ee Deeiejer keÀLes®ee Heefj®e³e Ðee.

SkeÀe Jeeke̳eele Gllejs efuene.
1) legce®³ee DeY³eeme¬eÀceeuee SketÀCe efkeÀleer Deeiejer yeesueer keÀLeeb®ee meceeJesMe kesÀuee De ens?
2) Deeiejer yeesueer®es ÒeYeeJe#es$e keÀesCeles?
3) Deeiejer yeesueer®ee Yeeef4) Deeiejer keÀLesleerue meceepepeerJeve mHe<ì keÀje.
5) Deeiejer yeesueer®ee Dee{eJee I³ee.

3.7 meboYe& :

1) Deeiejeleu³ee Jeeìe (Deeiejer yeesueer) mebkeÀueve, mebHeeove, uesKeve - Òee. [e@. ceveerÒe%ee kegÀuekeÀCeea, Òee. [e@. DeuekeÀe ceìkeÀj.
2) meeefnl³e : DeO³eeHeve DeeefCe ÒekeÀej - mebHeeokeÀ : Þeer. Heg. YeeieJele, megOeerj jmeeU, cebiesMe
Hee[ieeJekeÀj, efMeuHee leW[guekeÀj, Debpeueer keÀerle&ves. (Òee. Jee. ue. kegÀuekeÀCeea ieewjJeûebLe)
3) cejeþeR®³ee yeesueeR®ee DeY³eeme - mebHeeokeÀ - [e@. De©Ce osJejs ³ee ûebLeeleleerue IeìkeÀ : 3 Deeiejer
yeesueerleerue efveJe[keÀ keÀLeeb®ee DeY³eeme : IeìkeÀ uesKekeÀ - Òee. ef®ebleeceCe YeesF&j.





munotes.in

Page 75

75
नमूना पिका
एस. वाय. बी. ए. (कला ) मराठी
अयासपिका . 3 सेिमटर IVगुण – १००
सूचना :
1. सव सोडवण े आवयक आह े.
2. अंतगत पया य लात यावे
3. ासमोरील अंक गुण दश िवतो
१ ला .आगरी बोलीच े वैिशे सांगून ,आगरी भाषेचा िवकास प करा ? २०
िकंवा
मराठी भाष ेत आगरी भासह े भाषेचे वेगळेपण प करा ?
२ रा . आगरी किवत ेतून ीजीवन व िया ंया समया ंचा िवचार कसा मा ंडला आह े,
सिवतर आढावा या ?
िकंवा
आगरी समाजा त झाल ेले परवत न कवनी आपया किवता ंमधून कस े रेखाटल े आहे ? २०
३ रा . आगरी कथा ंतून अिभय झाल ेले आगरी बोलीच े वाय ेयोग आिण हणी या ंचे
िवशेष िलहा ? िकंवा
आगरी कथा ंतून आिवक ृत झाल ेले आगरी बोलीच े वप व ैिशय े कोणत े ?
४ था. खालील िदल ेया पया य िनवड ून एक टीपिलहा ?कोणत ेही तीन ३०
१ आगरी बोली
िकवा
आगरी सािहयाचा इितहास
२) आगरी किवता ंची शैली िवश ेष
िकंवा
आगरी किवत ेतील द ु:ख वेदनांचे िचण
३) “साकव ‘ या कथ ेचा आढावा या
िकंवा
“वादळ ’ या आगरी कथ ेचा परचय ा ? munotes.in

Page 76

76
.५ वा . एका वायात उर े िलहा (कोणत ेही पाच ) १०
1. आगरीया पोटजाती िकती ?
2. बाळ जमाया ितसया िदवशी आगरी लोक कोणता िवधी पार पडतात ?
3. आगरी लोका ंचा मुय आहार कोणता ?
4. ‘साडेबाराचा पलाट ‘ ही किवता कोणी िलिहली ?
5. ‘नवी म ुंबई ‘ ही किवता कोणी िलिहली ?
6. ‘खलाटी ’ या किवत ेचा िवषय कोणता ?
7. आगरी बोलीचा भािषक इितहास थम कोणी मा ंडला ?
8. आगरी बोलीच े भाव े कोणत े ?
9. आगरी बोलीचा आढावा या ?





munotes.in